Квез «ттаппкка» вуч лагьай гаф йатIа чидан? Къуба нугъатра дуьшуьш жезвай и гаф лезги гафарганра авач. Лезги гафарганра хьанайтIани, ама «тапка» хьиз кхьидай, анжах «тапка» «ттаппкка» ттуш. И гаф чавай урус чIалаз ‘мотыга’ хьиз элкъуьриз жеда. Лезги гафарганра урусрин «мотыга» гаф лезги чIалаз ‘керки’ хьиз элкъуьрнава. Дегь чIаван туьрк гафарганда «керки» урусрин ‘кирка’ гаф хьиз къалурнава, лезги чIалаз урусрин «кирка» гаф ‘каца’ (нугъ. «ккаццай») хьиз таржума авунва. Эгер «ккацца(й)» ‘кирка’ йатIа, «ттаппкка» ‘мотыга’ йа ман.

Ттаппкка ччил хъуьттуьлардай алат йа. Пперцини ччил хъуьттуьларда. Ччилиз ппер йагъун гьикьван хъсан йатIа, чIалаз ппер ягъун гьакьван пис йа. Ада чIал хъуьттуьлардач, ада чIал кукIарда. Фикир це, пперци хъуьттуьлрай ччил анихъ гвадарда, ттаппккади хъуьттуьлрай ччил инихъди гъида. Ппер хьттин, ттаппкка хьттин инсанарни ава. Алай айамдин вири инсанар ттаппккади хьиз вичихъ йагъадайбур йа, пперци хьиз масадахъ йагъадай инсан гила ччетин жагъида. Мумкин йа, вичин вири уьмуьрда ттаппкка хьиз кIвалахна, са саатда ппер хьиз кIвалахдайбур жен. И факт чна вирида кьабулзава, адал чун вердиш хьанва. РикIиз тIал гузвай шеъ масад я: вучиз йатIани, лезги чIалаз ттаппкка йагъазвайбуралай ппер йагъазвайбур гзаф хьанва. Заз и макъала гьа ттаппккадалди кхьиз канзава, вични  зи ттаппккади захъ ваъ, чахъ йагъада.

Лезги гафарин дувулрихъ чун къекъверла кар алай кьве кIвалахиз фикир гана канда: гафар этимологийадин куьмекдив гекъигин ва абур тарихдив успатин. Этимологийа ччин ттийиз тарихдикай гелкIини, тарих ччин ттийиз этимологийа пайдах авунуни чун рекъей акъудда, чи кьатIунриз кьецI гуда. Эгер чна лезги гафар лезгийрин тарих фагьум ттавуна маса чIаларин гафарихъ галаз гекъигайтIа, са шакни авачиз лезги чIал къенин фарс, араб, туьрк, урус чIаларин арада гзаф кесибди, жегьилди хьиз аквада ва чна гьа чIаларин тасирдик кваз лезги гафар арадал аттанвайди кьабулда. Гьа себебдай чна грек, латин чIалара гьам манадиз, гьамни формадиз ухшар гзаф лезги гафар ава лагьайла, чIалан пешекарар чал хъуьрезва, «лезгийрихъ галаз санал алай мугъул (азербайджан) чIалаз килиг ттавуна Балкан зуракI адада авай грекрин чIалаз килигдан?» – лугьузва. Вучиз йатIани, чи чIалан алимри лезги гафарин этимологийа веревирд авурла гьа гафар абуруз мукьва, къавум ттир кавказ чIаларин гафарив гекъигун гьич хийалдизни гъидач.

ЧIалакай адан тарих ттеччиз рахан ттийин. Кавказ дуьнедал белки сад лагьай чка йа вичиз талукь дегь чIаварин чIал, адетар, култура гумай халкьар хвенвай. И халкьар 5-6 агъзур йис идалай вилик кьилди Кавказда ваъ, гьамни Кавказдилай йаргъа къенин Азербайджан, Армения, Турция, Сирия, Ирак, Иран гьукуметрин накьварал алай. И халкьарин ттандин кIалуб (антропологийа), ацукьун-къарагъун (култура), чIал,  сад-садаз гзаф мукьва тир, абуруз Авропада, Мукьвал Асийада сад лагьай кхьинар авай. А кхьинрин ппарабур къениндалди бегьем кIелиз хьанвач. КIелайбурни маса чIаларин сагьибар йаз гьа кхьинар чпин чIалахъ йална къалп нетижайар къачунва. Тарихдин кттабра чпиз сур кхьинар хьанвай и халкьариз хаттар (чи эрадилай 3 агъзур йис вилик), хурритар (чи эрадилай 3-2 агъзур йис вилик), урартуяр (чи эрадилай 1 агъзур йис вилик), кавказдин албанар (чи эрадилай 1 – чи эрадин 1 агъзур йис) лагьанва. Хаттрин кьилин шегьердин виликан тIвар «Кассар» («Куссар») Кавказдин албанрин «кас» тайифадин тIварцихъ галаз сад йа. Мессопотамийадин Тигр вацIун виликан тIвар «Кас» («Касал», «Кацал») ттир. «Кас», «кус», «кассит», «кушит» гафар гьа са дувулдинбур йа. Касситри 400 йисан къене Вавилонда гьакимвал авуна. Йегипетдиз фейи кушитри ана ччараз «Куш» гьукумат тешкилна (аниз гуьгъуьнай Нилдин Эфиопийа лагьанай). Урарту чIалал «куш» ‘къакъан чка’ лагьай гаф йа. И гаф къенин лезги ччилерин тIварарани амазма: Азербайжандин КцIар райондин Вини ТIигьиржал хуьре къакъан дагъдал «Куш» тIвар алай гзаф чIехи уьруьш чка ава. 

Мукьвал Асийадин халкьарикай хаттрин, хурритрин, урартуйрин, касрин, утийрин тIварарни къе чна Къавказдин лугьузвай халкьарин маса тIварар йа ва абурун садан чIалак кефер ппаттан Кавказдин халкьарин (нах халкьарин) гафар пара галатIа, муькуьдан чIалак рагъ экIидай ппаттан Къавказдин халкьарин (черкес халкьарин), пуд лагьайдан чIалак рагъ экъечIдай ппаттан Кавказдин халкьарин (Дагъустандин халкьарин) гафар ппара галай. И халкьарикай садбур (хурритар) семит халкьарихъ галаз, муькуьбур (кавказдин албанар) фарсарихъ галаз са шумуд виш йисарин къуншийар ттир ва абуру сад-садавай гзаф гафар-ни къачунвай. Къе чаз гьи гаф ни гьидавай къачунватIа лугьун ччетин йа. Гьавилай къавказдин чIаларин (гьакIни лезги чIалан) филан гаф фарсаринди йа, филан гаф арабринди йа лугьун дуьз ттуш (бязи гафар арабар Къавказдиз атайдалай кьулухъ чна къачун мумкин йа). Муькуь ппаттахъайни вад агъзур йис идалай виликан пеласгийрин кхьинра дуьшуьш жезвай («Фест дискинал» алай) «рагьат», «минет» гафар, вичин кхьинар чи эрадилай вад виш йис вилик жагъанавай араб чIаланди йа лугьунни дуьз къвезвач.

Гьа икI тарих кттабра Къавказ халкьарин накьвар Ара гьуьлелай (Средиземное море) Каспи гьуьлелкьван, Таври дагъларилай (Таврийские горы) Кавказ дагъдал кьван хьанвайди къалурнава. И халкьар Къавказдиз туьрк тайифайар къведалди санал аламай.  Йаргъал фейи кьурахвилин себебдай и халкьарин са пай Балкан, Апеннин (Италия) зуракI адайриз, са пай Йегипетдиз, са пайни Индийадиз куьч хьана. Балкан зуракI ададиз фейибур пеласгар, Италийадиз фейибур этрусар, Индийадиз фейибур дравидар хьанва. Йа пеласгрин, йа этрусрин, йани дравидрин кхьинар кIелиз хьанвач. Дравидрин кхьинар галачиз муькуь кхьинар гила чавай лезги чIалан куьмекдив кIелиз жезва ва абурун чIал къавказ чIалариз талукь  хьун успат хьанва. Балкан зуракI ададиз грекар чи эрадилай агъзурни вад виш йис вилик аттанва («грек» гафунин этимологийа ччизвач, ама пеласг чIалан «къерех» /«кърех», «кърехай аттайди»/ гафунив гекъигиз жеда). Грекриз чеб аттайла анал вичиз вини дережадин ацукьун-къарагъун, Авропада сад лагьай кхьинар авай пеласгар, карвийар, лелегар авайди аккуна ва абурун махар, гъуцар, адетар, кхьинар чпиз къачуна. ГьакI къадим грек чIалаз пеласгрин чIалан гзаф гафар фенва.  

Италийадиз фейи Мукьвал Асийадин халкьари– этрусри гьана чIехи културадин дараматар эцигна, чпиз талукь кхьинар туькуьрна. Этрус кхьинра латин, араб гафар аватIани чIал къавказ чIаларин бинедал хьанва.  Этрус гафарин ппарабур гуьгъуьнай латин чIалаз фенва ва гьавилай латин чIала къавказ чIаларин гафарихъ галаз гзаф лезги гафарни хьанва.

И мукьвара Швецарийадин Цуьрих шегьерда генеологийа илимдин алимри са сенсацийадин факт винел акъуднава. Абуру Йегипетдин фараонрикай Тутанхамонан ДНК анализ авуна ама Къавказ халкьарин ДНКдихъ галаз сад ттирди усбатнава. Абуру са шакни авачиз усбатзавахьи къадим Йегипетдин халкьар 9 агъзурни 500 йис идалай вилик Къавказда хьанвай, ахпани (7 агъзур йис идалай вилик) Мукьвал Асийадиз ва анайни Йегипетдиз аттанвай халкьар ттир. И нетижа Йегипетдин кхьинрин лезги чIалан куьмекдив кIелунини усбатзава. Вич лугьумир, икьван чIавалди Шамполйона ва адан кIвалах давамарзавайбуру авур йегипет кхьинрин кIелунар къалп ттир кьван! 

Гила чавай са шакни алачиз лугьуз жеда: къадим Йегипет чIалан гафар гуьгъуьнай гьаниз аттай арабрин чIалаз, пеласгрин гафар грек чIалаз, этрусрин гафар латин чIалаз, хаттрин гафар хетт (несит) чIалаз, хурритрин гафар фарс ва туьрк чIалариз, урарту гафар эрмени чIалаз, къавказдин албанрин гафар мугъул чIалаз фенва. Туьркер Къавказдиз аттайла (XI виш йис) ана къавказдин халкьар мадни санал аламай. ЧIал дигиш хьунин себебрикай лап чIехиди куьч хьайи халкьарин алай халкьарихъ галаз какахьун йа. И чIавуз ни гьидавай гафар къачуда? 

Тарихдин ва чIалан пешекарри лугьузвайвал куьч жезвай халкь масадан накьварал са шумуд ттилитда къвезва, халкь вири санал къарагъна куьч жедайди ттуш. Куьч хьана аттай сад лагьай ттилит алай халкьдин къене цIразва, вучиз лагьайтIа алай халкь къвезвай кIеретIдилай кьадардиз ппара йа, гьамни гзаф дуьшуьшра алай халкьарин култура, адан аццукьун-къарагъун куьч жезвай халкьарилай вини дережадинди жезва, адаз куьч жезвай халкьдиз авачир кхьинар жезва. 

Къадим туьрк гафарганда (ДТС, 1969) авай гафар чи эрадин VIII-XV виш йисариз талукьбур ва абурун тарих туьркер масадан накьварал аттай деврдинбур йа. Туьркер VII-VIII виш йисариз Волга (эвелан Ра) вацIун къерехриз, IX виш йисариз Йукьан Асийадиз, X  виш йисариз Ирандиз ва XI виш йисан йукьара Къавказдиз ва Мукьвал Асийадиз аттана. Машгьур туьрколог Л.В.Ошанина лугьузвайвал, къадим туьркерин антропологийа монголоид типдинди ттир (гьахьнай чна туьркериз «мугъулар» лугьузва) ва и «монголвал» («монголоид эпикантус») къенин монголрин арада 80-90% амазма. Эгер туьркер Китайдин часпардилай Турцийадиз кьван са ттилитда, са вахтунда аттанвайтIа абуру чпин монголвилин эпикантус хуьдайди ттир. Гьакъикъатда и эпикантусдин халкьар рагъэкъечдай патай рагъэкIидай патаз къвердивай тIимил жезва: киргизрин арада «монголвал» 50%, къазахрин арада 22%, уьзбекрин арада 13%, туьркменрин арада 6%, азербайжанвийрин арада 2% ама; Турциядин туьркерин арада «монголвал» гьич амач. ГьакI чIални, културани дегиш жезвайди йа. Туьркер Йукьван Асийадиз аттайла абурун чIала гзаф араб гафар, Ирандиз аттайла гзаф фарс гафар гьатнаватIа, бес Албанийадиз аттайла гзаф албан гафар гьатнавачни? 

Чна лезги гафар азербайжан гафарихъ галаз гекъигирла къенин азербайджан чIалан ваъ, гьа къадим туьрк гафарганда гьатнавай чIалан гафарихъ галаз кьан. Вични Махмуд Кашкариди кхьенвай (1072-1074 йисар) «Туьрк чIалан дивандин» къерехра агъзурал кьван цIийи гафар алава хъувунвай копийайар (оригинал амач) гьа туьркер Къавказдиз ва Мукьвал Асийадиз аттай деврда (1266 ва 1516 йисар) хьанва. Гьавилай и гафарганда гзаф албанрин гафар гьатнава: «ата» (хуррит «атай», урарту «ате», агул, чамали, чечен, ингуш, бацби, лак, табасаран «да», «дад», «дада», лезги «ттаъ», «дах») ‘отец’, «ана» (каб. «ане», абаз. «ани», абхаз «ан», убых «на», бацб. «нан») ‘мать’, «ма», «магь» (лезги «ма», «магь») ‘на, возьми’, «тай», «дайча» (лезги «ттай») ‘жеребенок’, «чав» (лезги «чав») ‘слава, известность’, «бел» (лезги «ппел») ‘холм’, «чи» (лезги «чиг») ‘роса’, «тагъар» (лезги «ттагъар») ‘мешок’, «дагъ» (лезги «ттагъ») ‘клеймо’, «гав» (лезги «къав») ‘трут’, «гаг  əт» (лезги «къах») ‘сущеное мясо’, «туьге» (лезги «дуьге») ‘двухгодовалый теленок’ ва мсб. 

Лезги чIал кавказ чIаларикай сад йа. Лезги чIалаз кавказ чIаларихъ галаз санал 5-6 агъзур йисан тарих ава (Е. Бокарев, М. Ихилов). Лезги чIалан къадимвилиз субут йаз чавай лугьуз жеда:

а) лезги чIалан гафари гьа ийизвай гьерекетдин ван гузва – «бегIе», «тфу», «уьхIуь», «хъапI», «гİапчи» ва мсб.:

б) лезги чIалан гафарин гзафбур сад, кьвед, ппуд гьарфуникай ибарат йа; гьа гафунин нубатдалди гьар са гьарф дигишрайла са шумуд цIийи гаф къачуз жезва;

в) лезги чIала тIимил ачух, гзаф ачух ттушир сесер ава; има гзаф гафар туькуьрунин шартIарикай сад я.

Лезги чалан ачух ттушир сесер лугьурла пIузаррилай авална кьалханда кьван сивин, мецен, кьалхандин вири чкайри («пI»-дилай «гI»-далкьван) иштирак ийизва. И сесер акьван сад-садаз мукьва йахьи, лезги чIал ттеччирдавай ччетин абур сад-садавай къакъу-диз жеди: «ч», «чI», «чч», «дж»; «п», «пI», «пп», «б»; «т», «тI», «тт», «д»; «ц», «цI»,  «дз»,  «з»; «к», «кI», «кк», «г», «къ», «кь», «хъ» ва мсб. Лезги чIалан сесерин ихьтин компактвал лезги гафарани ава: «цIийи»-«цIуру» («куьгьне»?), «зун»-«вун», «чун»-«чуьн» («куьн»?), «чи» («жи»?)-«чуь» («куь»?), «хала»-«халу», «эме»-«ими»-«амле», «дах»-«вах», «кеф» ‘север’-«леф»’юг’ (къадим лезги чIалан), «регъ» ‘запад’-«мегъ» ‘восток’ (къадим лезги чIалан), «хай» ‘мать’-«цай» ‘отец’ (къадим лезги чIалан), «къав»-«ццав», «ттур» («тIур»?)-«ккур», «ракIар»-«дакIар»-«тIакIар», «гъур»-«гъура»-«гъуруш»-«гъураш» («угъраш»?), «ккаш»-«ккашатI»- «ккишин» («гишин»?), «менгер»-«тенгер» (гелхен нугъат) ва мсб. Са шакни авач хьи, «цуьн»-«куьн»-«чуьн» лезги диалектрин гафар йа; вични диалектрин гафар икI сад-садаз мукьавбур йа. Эгер «верци»-«верччи» («вирт» гафунилай), «гуьтIуь»-«шуьккуь», «кускафтар»- «кишкафтар»- «кушкафтар»- «качкифтер»- «кискафтар», «дуркIун»-«дургун»-«туркIун»-«тукIун»-«тIукIун», «чIем»-«ччем» ва мсб. лезги диалек-трал са шеинин тIварар йатIа, «бембецI»-«шуькьуьнт», «чIем»-«гъери», «бекье»-«мавух»-«бади»-«сукIра»-«кейшанз», «мукIал»-«баскIум», «мег»-«тулум», «рум»-«тIагь», «шка-тар»-«сварагар» ‘жигьизар’, «къатух»-«хканек», «хъархъ»-«кIерецI», «дувул»-«ппун», «амле»-«ими»-«эме», «тIуб»-«куьл», «сас»-«свах», «мекь»-«къай», «каш къун»-«йал къун» ва мсб. манадиз мукьа ччара-ччара гафар йа. Чавай «гъери» гаф «дуьдгъвер» (диалектда «ттуьттгъвер») гафунихъ галаз сад ийиз жеда. Лезги чIалан «дуьдгъвер», рутул чIалан  «дадгъвар» гафарин сад лагьай пай чечен, ингуш чIаларин «дəтта», бацби чIалан «датте» ‘масло’ гафарихъ галаз сад йа. АкI хьайила лезги ва рутул чIаларин гафар «гъери-гъери» хьиз гъавурда акьуна кандан? Ваъ! Мумкин йа «дуьд», «дад» гафар чIемедин са маса формадиз талукь жен (инал чна кхьенвай «маса» гафуни «муькуь» гафунилай ччара мана гузва).

Къенин лезги нугъатрин «ди», «деъ» (къуба), «хай» (ахцегь»), «йаъ» (кьурагь) гафар вад агъзур йис идалай виликан пеласг кхьинра гьакI авайвал, дегиш ттахьана дуьшуьш жезва. Картвел чIаларикай ттир сван чIала «ди» ‘мать’ лагьай гаф йа. Пеласг чIалан «диди» ‘бабушка’ лезги чIалан «диде», гуржи чIалан «дидеда», лаз чIалан «диди» гафарихъ галаз сад йатIа, мегрел чIалан «беди», къриц чIалан «бадай» лезги чIалан «баде» гафунихъ галаз, анди чIалан «йайа» ‘бабушка’ кьурагь нугъатдин «йаъ» гафунихъ галаз, авар чIалан «херай» («*хехай», «*хахай») ‘бабушка’ ахцегь нугъатдин «хай» гафунихъ га-лаз сад йа. Къуба нугъатдин «ди» («деъ») ва «ба» гафарикай «бадба»-«баба», «дедде»-«деде», «бадде»-«баде», «дедба»-«деба» гафар къачуз жеда. Бацби чIала «бабо», мегрел чIала «бабу», рутул чIала «баба», будугъ чIала «бəбə», абхаз чIала «баба», сван чIала «ба-ба» ‘дедушка’ йа. Чечен, ингуш, бацби, агул, чамали, убых чIаларин «да», лезги чIалан «ттаъ» (кьурагь нугъат), «даш» (ахцегь нугъат) гафарихъ галаз, кабардин, абазин чIаларин «дада» ‘дедушка’, абхаз чIалан «дад» (урус чIалан «дед», «деда») лезги чIалан «дадаш» гафунихъ галаз сад хьун мумкин йа. Къенин лезги чIала амачир «деба» («дедин баъ») гаф мумкин йа гьа чечен чIалан «деда» ‘дедушка’ жен. 

Лезги литератур чIалан «хзан» гаф къуба нугъатда «куьлфет» хьиз лугьузва. И нугъатда  кьуьзуь иттимри чпин ппаппаризни «куьлфет» лугьуда (азербайджан чIалан «куьлфет» ‘семья’ гаф ДТС-да авач). Маракьлу йа, цез, гунзиб, бежти чIалара «хъизан» ‘жена’ лагьай гаф йа. Сван чIалан «хьвехь» ‘жена’ кьурагь нугъатдин «хьвехь» ‘невеста’ гафунихъ галаз сад йа. Лезги чIалан «дишегьли» гафунин «шегьли» пай урарту ва этрус чIаларин «шегьла» ‘дочь’ гафунихъ галаз, «ди» пай «диъ», «деъ» гафарин бинедаллаз санал кьур «руш» гафунихъ галаз сад йа. Чна рушаз «кьейди», гададиз «кьей хва» лугьуда. Эгер «кьейди» тайинвал къалурзавай гаф ттиртIа, ама гададизни лугьудай.

Завай хьайитIа, «шараг», «айал», «бала» гафар лезги чIаланбур йа. Къавказ чIаларикай кьилди лезги чIала «айал» гаф ама (къриц, будугъ чIаларин «гIайел», удин чIалан «əйел», хиналукь чIалан «хIəйəл» тIимил дигиш хьанва). «Айал» гаф арабринди ттиртIа, ам маса дагъустандин чIаларизни фидий.  Маракьлу йа, этрус чIала «йал» ‘руьгь’ лагьай гаф йа. Лезги чIалан «йал йагъун» ‘отдыхать’ (урус чIалан «душа» ва «отдыхать» гафар са дувулдинбур йа), къуба нугъатдин «йалар хьун», азербайжан чIалан «hал», лезги мифологийадин «алппаб» («/й/алппаб») гьа «йал» ‘душа’ гафуникай йа. Этрусри дидедиз хьанвай айалдиз алатай несилрикай са нин йатIани руьгь лугьуда. АкI хьайила «айал» гаф чавай «а йал» ‘тот дух’ хьиз кьабулиз жеда. Лезги чIала «бала» гаф «л-р» дигишвилелди дуьшуьш жезва: «барцак» — цакдин бала (гелхен нугъатда «цак» ‘гамиш’ йа), «ппарлац» («лац» вуч йатIа заз ччидач), «чулпа». Эхиримжи гафунин сад лагьай пай «чул» къуба нугъатдин «чулури» ‘ничхир къуш’ гафуниз, гьамани кавказдин албанрин «шулув» ‘къуш’ гафуниз ухшар йа.  «Йал» гаф лезги чIалан «хийал» гафунани ава. Лезги чIалавай «фагь-ум», «фикир», «хийал» гафар чи вилик-кьилик квай чIалан алимри арабринди гьисабзава. «Хийал» гаф кьве пайуникай ибарат йа: «хи» ва «йал». Абурукай «йал» ‘руьгь’ йатIа, «хи» абхаз чIалан «хь(w)ицIра» ва абаза чIалан «хъ(w)ицра» ‘думать, мыслить’ гафариз, гьакIни багвали, тинди, чамали, ботлих, годобери чIаларин «гьил» ‘сказать’ гафуниз  мукьа йа. АкI хьайила «хийал» ‘руьгьдихъ галаз рахун’ йа. Завай хьайитIа, гьа «рахун» гафунани «хи» гаф ччуьнуьх хьана авазва. Эгер «рахун» гафунин сад лагьай пай «ра» тикрар авунин гафинкIус йатIа, «хун» гаф «хин» гафунин дигиш хьанвай са форма йа. «Хун» гафунин дувул «х» йа (къадим лезги чIала  «ун» къенин лезги чIалан «авун» лагьай гаф йа). «Хун» гаф кавказдин албанрин чIала (синайдин палимпсестра) «ха ун» хьиз ава ва «ха» гафуни гьам ‘рождение’ («ха ун» ‘рождение делать’), гьамни ‘разрушение, ломка’ («ха ун» ‘сломать, разрушать’) манайар гузва. И гафарилай тафавут йаз чавай «рахун» гафунин «хун» пай «хин», «хи ин» ‘говорить; говор делать’, «рахин» ‘разговаривать’ хьиз кьабулиз жеда. Гафарин ихьтин «кьатIуз ттежедай» дигишвилер маса гафарани дуьшуьш жезва. Мисал йаз чавай гелхен нугъатдин (гьакIни пеласг чIалан) «тугъана» ‘выиграл’ («тугъ» ‘выигрыш’; «ттугъ» маса гаф йа) гаф гъиз жеда. Къуба нугъатда и гаф «тухана» хьиз лугьузва, анжах «тухана» «тугъана» гаф ттуш. Къуба нугъатдин «за вун уйунда тухана» предложе-нидин дуьз вариант «за вун уйунда тугъана» хьун лазим йа. Маса мисал. Къуба нугъатда «кандурагъ» ‘жевачка’ гаф ава, анжах «канду» къуьл ттвадай чIехи кIатI йа, «рагъ» ‘солнце’ йа. Ибур сад-садав кьадин гафар ттуш. Гелхен нугъатда а гаф «кендирагъ» хьиз ава. «Кенди» гаф латин чIала candella ‘шем’ хьиз хьун чна кьабулайтIа (шам ийизвай мум чIакьвазвайди йа) адан мана ачух жезва.

Чна гзаф чIавуз гьар йукъуз чаз ван къвезвай «цIийи» гафариз фикир гузвач. Заз чи айалрин чIала авай са кьадар гафариз куь фикир желб ийиз канзава. Абур за КцIар райондин зи хайи ТIигьиржал хуьруьн чIалай къачунвайбур йа. Аку и гафарин арада гьикьван «маса чIаларин» гафар аватIа. И кIвалахди Къавказ чIаларин са кьадар гафар лезги гафарин бинедал хьун субутзава. Вучиз лагьайтIа чи дидейар чпин айалрихъ галаз Къавказдин маса чIаларин гафаралди рахун гьич акьулди кьатIудин кIвалах ттуш. Идан акси йаз Къавказ чIаларин бязи гафарин дувулар лезги чIала амукьун шак алачир кIвалах йа.

1. «Акь». Чна айалдив са тIвал вугана «ама акьа» (удар его) лугьуда. Лезги чIалан «акьун» (удариться) гафунин дувул «акь» ‘удар’ хьиз айалрин чIала амазма.

2. «Бакь». Чна айалдиз адан кьил жуван кьилихъ гелехиз «са бакь айа», «бакь-бакь» лугьуда. И гаф кьилер са-сада акьурла жезвай ванцизни ухшар я. Завай хьайитIа «бакь» гафуни айалрин чIалал ‘кьил’ мана гузва. Къенин лак чIалал «бакI», дарги чIалал «бекI» ‘кьил’ (голова) лагьай гафар йа.

3. «Баца». И гафуни «чIехибурун» чIалал ‘гъил’ (рука) мана гузва. Къенин цез, гинух чIалара «мецу», бежити, гунзиб чIалара «бицо» ‘гъил’ (рука) лагьай гаф йа. И гафара «м», «б» гьарфер мукьа сесер гузвай вилай дигиш жезва.

4. «Бебе». Чна айалдиз адалай гъвечIи муькуь айал къалурна «има бебе йин?» суал гуда. «Бебе» гафуни ‘айал’ (ребенок) мана гузва. Къенин цез чIала «бабали» ‘айал’ (ребенок) йа.

5. «БеъI» ‘грязь, испражнение’ (и гафунин «ъI» гьарфуниз фикир це!). Чечен чIалал: «бIех» (диал.), «боьха» (лит.) ‘грязный, грязно’, «боьхаллаш» ‘испражнения’, «бид бетт» ‘испражняться’ йа.

6. «Бис» — «ппек», «палтар» лагьай гаф я. Ама араб гаф гьисаб кьазвай «либас» (оде-жда) гафунин къене ава.

7. «БитI». Гада айалдиз куьчIуьрар гурла (зарафат манада) чна адаз «за ви битI атIуда» лугьуда. Къенин агул чIалал «битI» иттимвилин лишандиз лугьуда. Рутул ва будух чIаларал «бицI» лезги чIалан «пIицI» (пупок) лагьай гаф йа. 

8. «Биш». И гафуни «чIехибурун» чIалал «йак» (мясо) мана гузва. Балканрин албан чIала «миш» ‘йак’ (мясо) лагьай гаф йа. И гафара дегиш хьанвай «б» ва «м» гьарфер мукьа сесер тир вилай абур фад-фад эвез жезва.

9. «Буф». Айалдиз «ваз буф кандан?» лугьун «ваз фу кандан?» лугьун йа. Чи Гелхен хуьруьн чIала «уф» ‘фу’ (хлеб) йа.

10. «Гага». Недин шеиниз лугьуда. И гаф чи «ккакка» ‘яйцо’ гафуниз ухшар я. Ама бацIби чIалан «гага» ‘яйцо’ гафуних галаз сад йа.

11. «Калар». Чна цIийиз кIвачел акъваззавай айалдиз: «калар-калар», — лугьуда. Къенин дарги чIала «калзес» ‘акъвазун’ (стоять) лагьай гаф йа.

12. «Кихь». Айал цIун ва йа кудай шеинин паттав фейила чна адаз «кихь», «кихь-да» лугьуда. И гаф чаз «алугда», «куда» хьиз чида. Анжах «кихь» гафуни урусрин ‘обжиг’ гафунин мана гузва. Лезги чIалан «кхьин», («кихьин», «кихь ин», «кихь ийин») ‘писать’ гафунин дувулди («кихь» ‘обжиг’) ‘куз-куз кхьин’ мана гузва (хамунин, кIарасдин винел).  Лезги чIалан «кихьун» (‘обжечься’) гаф агул чIалан «кигьас» (‘гореть’) гафуних галаз сад йа.

13. «НехI». И гаф «чIем», «дуьдгъвер» лагьай гаф йа. «Ваз нехIни фу кандан?» — «Ваз чIемни фу кандан?» жузун йа. Дуьз лагьайтIа, «нехI» кварчелай алатай чIем (дуьдгъвер) йа. Лак чIалал «нагь» ‘дуьдгъвер’ (сливочное масло) йа (цез чIалал «нок», авар чIалал «нах», агул чIалал «нерх» ‘масло’). Мумкин я Азербайджан чIалан «нəhрə» гафни «нехI» гафуникай жен (М.Меликмамедов).

14. «Тта-тта». ЦIийиз кIвачел экъвезвай айалдиз чна «тта-тта ша» лугьуда. И гафу-ни «йаваш-йаваш ша» лагьай мана гузва. Гелхен хуьруьн чIала «тер» ‘яваш’, «тер-тер ша» ‘йаваш-йаваш ша’ гафар ава.

15. «ХитI». Гъиле атIудин шеъ (чукIул ва маса) къур айалдиз чна «ада вун хитIда» лугьуда. «ХитIун» — ‘атIун’ (резать) лагьай гаф йа. Чечен чIала «хедо» ‘резать’ гаф ава.

16. «Цам-цам». Айалдиз «са цам-цам айа» лугьун литератур лезги чIалал «са капар йагъ» мана гузва. Лезги чIалал «кап» ва «пац» (лапа) гафари са мана гузва. Табасаран ва агул чIаларин «бац» (лапа) гаф муькуь патахъ кIел авуртIа чна «цаб» («б/м» дигишвилел-ди «цам») гаф къачуда. Лак чIалал «тсан» ‘кIвач’ (нога) лагьай гаф йа.

17. «Цис» ‘моча’. Гелхен хуьруьн чIала «цис» ‘долго оставшаяся вода, слегка ис-порченная вода’ лагьай гафар йа. Грек ч1алан «цистерна» гаф грекрилай вилик ана авай пеласгрин ч1алай аттанвайди йа ва ‘отстаивал, долго хранил воду’ мана гузва.

18. «Дзи-дзи». И гаф цIарцIар гузвай ва йа цIийи шеиниз лугьуда. Къенин адыгъ ва кабардин чIаларал «цIе» ‘цIарцIар’ (блеск) лагьай гаф йа. Йегипетдин кхьинра «дзи» гафуни ‘лучший’ мана гузва.

19. «Джих». И гаф лезги чIалан «сас» (зуб) гаф йа. Айалдиз «ви джихар къалура» лугьун «ви сарар къалура» лугьун йа. Гуржи чIаларикагъ тир сван чIалал «шдик» ‘зуб’ гьа «джих» лагьай гаф йа. Сван гафунин «шд» гьарфериз «дж» хьиз килигун акьван гъалатI кIвалах ттуш.

20. «Чалагу». Жува кьил юзуриз (элкъуьриз) айалдиз «са чалагу айа» лугьун «вунани кьил элкъуьра» лагьай мана гузва. «За ваз са лапаш вегьида, вун чала-чала фида» лагьайла «чала-чала фин» чун ‘элкъвез-элкъвез фин’ хьиз гъавурда акьазва. АкI хьайила, лезги чIалан «чалагъан» (коршун) гаф туьркеринди ттуш (и гаф «Кьедим туьрк словарда» авач). Чалагъанди цава «кругар» гуда.

21. «Эгь». Айалдивай «эгь йин?» лагьана жузурла ам «хъсан йин?» хьиз гъавурда акьазва. Гелхен хуьруьн чIалан «эй», «эйи» (хороший, красивый), лезги чIалан «иер» (красивый), туьркерин «ийи» (хороший) гафарин са формани  гьа айалрин «эгь» гаф йа. 

22. «ЭхI». Аялдиз «ваз эхI кандан?» лугьун «ваз яд кандан?» лагьай чIал я. Муькуь ппаттахъ кIелай «эхI» гаф рутул, будух, кърицI, удин чIаларин «хе», агул чIалан «хьед», чечен, бацби чIаларин «хи» ‘вода’ гафарихъ галаз сад йа.

За айалрин чIала авай вири гафар мисал гъанвач. ИкIа чна гьайванрин «чIала» авай гафар, топонимикадин гафарин манайар, чи лакIабрин манайар ва мсб кIватIайтIа чаз гзаф къадим лезги чIалан гафар жагъида.

(Гуьгъ ама)

 Ярали Яралиев,
Профессор