Кьилел гьукум алаз авур кIвалихдик берекат жедач (камалэгьлидин гаф).
Колхоздин тIвар Мичурин я. Ам вуж кас ятIа, чаз а берейра чидачир. А тIвар Лакар хуьр вичин майвайралди машгьур я лугьуз, гьадан колхоздиз ганвайди тирди чаз гьинай чир жедай кьван!?
Чун пуд лагьай классда кIелзавай бицIи гадаяр я. Чи магьледин бригадир Алибала я. Ам са тIимил кIулац, рагъул чин авай, спелар куьрс хьанвай, атIугъай итим я. Ам чаз гъиле лаш, къуьнуьхъ мишин чанта кваз чида. Амма ада сепер авурла, ван магьледилай алахьдайдини чаз чизва. Сепер авун адан дамарра авай хесет яни, тахьайтIа, къуллугъдихъ галаз алакъада авайди яни, чи кьил акъатдач. Къуллугъдал алайбуру гьараюн ва вилер экъисун, тупIар юзурун, гьелегьар кьун ва икIни вичелай агъада авайбуруз кичIерар гун адет хьанвай кар я.
Колхозчийри бригадирди авур сеперриз жаваб вахкудач. Куьз лагьайтIа, адан далудихъ гьадалайни сив харчи кас акъвазнавайди вирибуруз малум я. Къуллугъдин дережани гьа сепер гунал ва кичIерар гунал бинелу я. Гурарин вини кьиле акъвазнавайда вичелай са кIар агъада авайдаз вилер экъисна канзавайди я. АкI тавуртIа, табийчивилин гурарин кIарар акахьда ва кIвалах са чIибни вилик фидач. Бригадир Агъабалани гурарин агъа кIарарикай сад я. Адаз винина акъвазнавайбуру вилер экъисзава, «план це», лагьана, гьарай гузва, адани, вичин нубатда, агъадик квай колхозчидиз сепер ийизва ва, «план це», лагьана, вилер экъисзава.
Чаз ахварайни ван къвезвайди, «план» лагьай, гаф я. И «план» гьида, гьи кьадар тайинзавайди ятIа, чаз чизвайди туш. Чаз чизвайди ам я хьи, колхозда авай гьар са бегьер сифтени сифте «пландай» физва, амукьайтIа, козхозчийрин зегьметдин йикъариз пайзава. И къуллугъар гьида ва гьикI туькIуьрнавайди ятIа, чаз чизвач. Амма ам акI туькIуьрнава хьи, гьа къуллугъдал акъвазайдакай гьасятда агъада авайдаз аду жеда. Ам гьасятда, хкаж хьана, ацукьда вичин ихтиярдиз вуганвайдан кьамал; мад ада вуч авуртIани, садавайни гъитI акъудиз хъижедач. ГъитI авурдални эцигда «гьукуматдал гъил хкажнавай кас» лакIаб ва ада са йифиз, садазни хабар авачиз Сибирдай вичикай габар гуда.
Эхь, хуьре бригадирвал – агъавал я. Тамам са магьле ава адан ихтиярда. И магьледавай вири инсанрин ихтиярар гьадан гъиле ава. Адавай ихтияр къачун тавунмаз, инсандивай бегьем вичин кьамни чухваз жедач. Эхь, Алибаладин гъиле гьахьтин къуллугъ ава.
Чаз, аялриз, адакай кичIеда. Яшлубурун, кьуьзуь ксарин патав акъвазун, абурун гафарихъ яб акалун, чаз – аялриз – къадагъа я! Яшлубуруз чпин ким ава. Аялризни – чеб къуъвадай чкаяр. Чаз, иллаки, муаллимрикай кичIени я, регъуьни. Муаллим атIанай физ акурла, чун са маса патакай фида. Муаллимдиз, чун рекьерал къугъвазвайди, тарсар чирунал алахъ тавуна, къверигзавайди, акуна веже къведач. ЯтIани, чаз бригадир Алибаладикай гзаф кичIе я. Муаллимар лагьайтIа, адаз килигай, вадра – чаз, чи руьгьдиз мукьва я.
Садни, аквада ваз, магьледин вини кьиликай бригадирдин ван хкаж хьана: «Гьей, вакIан хва, вак! КицIин хва, кицI! Гьей, кафирдин руш! Им вуч бере я, куьн кIвалахдал экъечIзавайди?!»
Инсанар колхоздин кIвалахдикай кирих я. Куьз лагьаIтIа, адаз анай жезвай са хийирни авач. Амма адавай колхоздикай ва адан кIвалахдикай чIуру са гафни лугьуз жедач. Лагьаназ хьайитIа, ахпа жедайди са эвера-эвер, яхъа-яхъ! Башламишда вакIан силис. ЧIехи идарайриз физ, хуькведалди, вун гьелек жеда. Гзафни лумпI-лумпI авуртIа, балтIулни акъатда вун, жазани къачуда вуна. Жазани гьакIан гъуьнтIни туьгьметдикай ибарат жедач. Я ваз кар атIуда, яни вун Сибирдиз суьргуьн ийида!
ГьакI хьайила, вирибур чпин ара бригадирдихъ галаз хъсанариз алахъда. Вири гьакимрилай ваз мукьвади бригадир я. Ви кIвалахар гьадан гъилелай алахьзава. Ви зарпанд гьадан гъиле ава, ваз гьада гилтIам янава. Бригадирдихъ галаз алакъаяр хъсанрун патал са рехъ ава. Амни гьадаз, жувалай алакьдай жуьреда, гьуьрмет авун я. Гьуьрмет авунин са шумуд жуьре ава.
Сад лагьай, бегьем бинелу гьуьрмет – бригадирдиз ришвет гунуг я. Ришветни са сеферда гуналди кар бегьем туькIуьдач. Жув гьамиша бригадирдин виле авай итим авун патал, жуван гъиле гьатай гьар са куьникай бригадирдиз «стха пай» агакьарун герек я. ИкI авурла, жеда вакай бригадир патал ихтибарлу итим. Ихтибарлу итимни бригадирдиз, гьава хьиз, лазим я. Ада вичин «гелир» гьа ихтибарлу итимдин гъилералди гъиликзавайди я. Месела, ваз багъдай са тон ичер маса гана, пул мемехуьртI авун герек я. ГьакI хьайила, и кар ихтибарлу касдал вегьена кан жезва. Я тахьайтIа, раталай са араба къуьл герек тир чкадив агакьарна канзава. И карни ихтибарлу итимди авун герек я. Бригадирдихъ арабачийрикай, къаравулчийрикай, колхозчийрикай са шумуд «ихтибарлу» итим жеда. Ихтибарлу итимар тахьанмаз, адавай кIвалахизни жедач. Куьз лагьайтIа, ада вичелай вине авай гьакимризни «гьуьрмет» авуна канзавайди я. ГьакI хьайила, ришвет квачиз, вавай «ихтибарлувал» гъилик жедач.
Кьвед лагьайди – шейтIанвал я. Герек вуна гьар юкъуз магьледа ва хуьре жезвай агьвалатрикай куьрелди бригадирдиз хабар гун. Гьи колхозчиди, гьинай вуч тухванатIа, гьинай вуч чуьнуьхнатIа, бригадирдиз гьар юкъуз малум жен. Ихьтин хабар гудай итим жеда бригадирдин вилер ва япар. Гьа итимни жеда гьадан «ихтибарлу» кас. И ихтибарлу итимдини колхоздин никIерай-багъларай вичиз герек затIар гъида. Ам «ихтибарлу» итим тирди вирибуруз малум жезва ва ада колхоздин девлетдихъ гъил яргъи авурла, садавайни адаз гаф лугьуз жедач.
Пуд лагьайди – къучивал я. Къучивал акьванни вили кьадай кар туш туштIани, гьар гьинал хьайитIани, бригадирдин пад хвена, адан тIварцIихъ пис рахазвайбурун сивиз кьве гъуд чуькьвена, вичи вич «ихтибарлу» итим тирди субутзавайди бригадирдизни пара кан жеда ва бригадирди гьадазни колхоздин девлетдихъ гъил яргъи ийидай шартIар туькIуьрда. Яни, ада санай са вуч ятIани вичин кIвалихъ ялдайла, бригадирди вичиз такур кьасарда.
Кьуд лагьайди – ялтахвал я. Вун гьуьрмет ва ихтибар канзавайди ятIа, герек, вуна бригадирдин чинлай вил алуд тавун. Ам хъуьредайла – вунни хъуьрен, ам атIугъайла – вунни атIугъ жен. Ада вуч лагьайтIани, вуна, герек, «башуьсте, чIехи дадаш» лугьун. Адаз са стIал яд кан хьайила, вуна, герек, адаз са цIиб яд гун. Рекьел-муькъелни, ким-майдандални, мехъер-межлисдани, герек, вуна гьа касдин тариф ийин. ИкI авуртIа, вакай жеда «ихтибарлу» итим ва вавай хуьре са гьал кьил хуьз жеда, ви фуални са тIимил къафун жеда.
И шартIарилай гъейри, бригадирдихъ галаз араяр хъсан авун патал мад са хейлин куьруь шартIарни авайди я. Месела, экуьнехъ магьледин вини кьиле бригадирдин сеперрин ван атанмаз, вун зверна канда гьадан патав. Чина тапан хъвер аваз, вуна лагьана канда: «Алибала дах, вуна жуван кефи чIурмир! Ваз чизвачни, ам веже къведай итим туширди?! Сенфиз чина са гъвечIи межлис хьтинди авай. Вахъ гзаф къекъвена зун, лагьана, вун ижласдиз фенва. Мад, лагьана за, касдиз пай хьайитIани туна канда! Ви ширин чандал кьин хьурай, гена, гъилни хкьун тавур, рганвай верч ама. Ша, фуни нен, гьанлай санал фида чун кIвалахзавайбурун патав!»
Бригадирди са тIимил кьван наз гуда. Вуна адалай гъил къачумир. Хкведа ам, вахъ галаз, кIвализ. Эцигда вуна нянлай тукIуна, ргана, гьазурнавай верчни са шуьше эрекь адан суфрадал. Жува, кIвалахдал физвайди багьна кьуна, тIимил хъвада, адаз гзаф гуда. Кефияр къумбар хьайи бригадир фида агъа магьледихъ, адан ван акъатда гьа патай. Вавай жуван 25 сутда авай бустанда зуракI амай кIвалах куьтягьун патал физ жеда. Къе кIвалахдал тефиникай бригадирдиз хъел татун ва ада, жерме яз, ви зегьметдин йикъарикай пуд югъ атIун тавун патал, вуна адаз нянихъни «сенфен къунагълухдикай» амай вечрен патакай кьве шиш авуна са шуьшедихъ галаз гун герек я.
Гьарадахъ са дерт ава. Вири дердерин-рекьерин сиве бригадир акъвазнава. Адакай ихтияр авачиз вавай санихъни кIвач юзуриз жедач. Алибала агъа магьледин пачагьни я, везирни, векилни. Вун бригадирдин виляй аватайтIа, вавай и хуьре кьил хуьз жедач!
Забит РИЗВАНОВ