“ЧIал” ва «халкь» гафар тупIалагъна куьлуь ттавуртIа, чавай лугьуз жеда: «ЧIал халкьдин паспорт я». Заз рагьмет хьайи Эгьед Агъаева авур са ихтилат тикрар хъийиз канзава. Советрин чIавуз Гьиндистандиз фейи са делегасиядик са лезгини хьана. Са йукъуз гьа лезгидиз вичин кьулухъ яргъал акъвазнавай 5-6 гьиндуди ван ацалтна рахазвайди аккуна. Адаз и рахун пара ширин аттана: абуру лугьузвай гафарин парабур гъавурда акьадин лезги гафар ттир! Адавай эхиз ттахьана фад гьабурун ппаттав фена жузуна: «Куьн гьи чIалал рахазва?» Абуру жаваб гана: «Гьинд чIалан хинду нугъатдал». Заз и мисалдалди «Хиндуяр лезгияр ттир» — лугьуз канзавач. Заз куьгъуьнай ччир хьана: Гьиндистандиз арийвияр тифенамаз гьана авайбур ГъвечIи ва Виликан Асиядагъ гьаниз куьч хьанвай дравидар ттир. Дравидрин кхьинар гилани садавайни кIелиз хьанвач.

Чи чIалан пешекарри лугьузва хьи алай аямда дуьнедал 6 агъзуралай виниз чIал ала ва абурун сан къвердавай тIимил жезва: гьар кьве гьфтедилай са чIал арадай акъатзава. И чIаларин ухшарбур чара-чара «хзанра» кIватI хьанва. И хзанрин арада авай алакъа «чIалан ттараривди» къалурзава.
Чна чIалар ттарциз тешбигь авуртIа, а чIалариз ттарциз хьиз чиппин дувуларни хьана кIанда. Эгер са чIал са шумуд чIаларин бинедаллаз туькуьр хьанватIа, адан дувулар чкIанвайбур жеда. Ахьтин чIал фадни дигиш жеда, яни ама вичин дувулривай фад къакъатда. Эгер чIал са чIехи чIалан бинедаллаз туькуьр хьанватIа, адаз тарихдин дегьрин къатариз фенвай са чIехи дувул жеда ва гьахьтин чIал гежни дигиш жеда.
Яраб, зи лезги чIалан дувул гьихьтинди ятIа? Адахъ вуж гелкъвенва? Ама нин рикIел аттанва? Къенин лезги гафар къенин туьрк, къенин фарс, къенин араб, къенин урус гафарихъ галаз гекъигайла чаз лезги чIалан дувулар аквада жал? БажагIат!
ЧIаларин дувулрихъ къекъвейбур индоевропа чIаларин пешекарар я. Абуру гила амач лугьузвай пеласг, этруск, хатт, хуррит чIаларни индоевропа чIаларин дувулар хьун успатиз алахъзава. Абуру индоевропа, картвел, семит, хамит, урал, алтай ва маса чIаларин гафар сад-садав гекъигиз гьабурун дувул хьиз кьабулиз жедин ностратик чIал туькуьрзава. А чIал мезолит (12 агъзур йис виликан) ва неолит (11 агъзур йис виликан) девиррин жалгъада Виликан Асиядин районрикай сана хьанвайди кьабулзава. Парабурун фикирдалди баск ва кавказ чIалар ностратик чIаларик акатзавач. ЯтIани чIалан пешекарри арадал гъизвай гьа усур ностратик гафарик лезги чIалан гафарни кува, анжах абур лезги гафар ттирди садани лугьузвач.
Ностратик гафарин арада кIвалин гьайванрин, ццазвай хъччарин, кьехчин къапарин, санал лагьайтIа, ччил ццуниз ва гьайванар хуьниз талукь гафар авач. А девирда кицIикай кIвалин гьайван гьеле хьанвачир, жанавурдизни кцIиз са тIвар авай – «къуйне». И гаф гьа лезги чIалал «къуйна», «къуй яна» ттушни? Ностратик чIалал «кIапIА» ‘кьилин кIараб’ я, гьамани «р» гьарф редуксия хьанвай «кIа(р)аб» гаф, «максА» ‘кьилин мефтI’ кавказдин албанрин чIалан «макь» ‘акьул’ гаф, «марА» (урус чIалал ‘ежевика’) гьа лезги чIалан «мара» гаф, «дзукЕ» (урус чIалал ‘просо’) лезги чIалан «цIуькI» гаф я (килига: Я.А.Яралиев, Н.О.Османов. История лезгин. Пеласги. Том I. М., 2003, чч. 17-18). Са ни ятIани «марА» гаф фин чIалан «марья» ‘ежевика’ гафунихъ галаз, «дзукЕ» гаф корей чIалан «чык» ‘просо’ гафунихъ галаз сад ийизва. Эгер ностратик чIал Мукьа Асияда арадиз атанватIа, «марА», «дзукЕ» гафарни индоевропа халкьарилай вилик гьана авай халкьарин чIала хьана кIанда.
Ша чна эвел тарихдин, археологиядин материалриз килигин. Санал бине куттуна ацукьнавай дегь чIаварин инсанри йикъан тIуьн гьа йукъуз жагъурзавай. КIватIай хъчар, ттаран негIметар, гьайвандин якIар амадкьван недай, амачирла ккаш ччугдай. Неолит деврдал атайла абурун ацукьун-къарагъунра чIехи дигишвал хьана: абуру гьайванар кьена гьа йукъуз тIуьнач, абур хвена артухарна, чуьлдай кIватIай чIуру ттахул ццана пара магьсул къачуна. Идаз неолит деврдин «революсия» лугьуда. Инсанри гьайванар хуьдай «фермаяр» туькуьрна, ццанар ццана бул магьсул къачуна, чIехи кIвалер эцигна хуьрер чIехи авуна. ИкIа дуьнедал сад лагьай «сивилизасия» ва гьадан кукIушдин форма — кхьинар арадал аттана.
Археологри гьайванар хуьдин, ццанар ццадин виридалайни виликан ихьтин инсанрин кIватIалрин амукьаяр Виликан ва Мукьа Асияда (гилан Турция, Сирия, Ирак, Иран алай накьварал) хьана лугьузва. Куьгъуьнлай чIехи сивилизасийриз элкъвенвай и чкадиз «Магьсулдар Варз» тIвар ганва: Шумер, Элам, Месопотамия, Сирия, Ханаан, Египетдин территорияр картадал ацIун ттавунвай вацраз ухшар я. Археологри эгъуьнар авунвай са шумуд ппеле – Телль-Ярмо, Телль-Хассун, Телль-Халаф, Телль-аль-Убайд ва маса ихьтин виридалайни виликан хуьрерин амукьаяр жагъанва. Инал чка аттайла лугьун – араб чIалан «телль» ‘холм’ гаф гьа лезги чIалан «ппел» гаф я.
Чи эрадилагъ 4 агъзур йис вилик леф ппаттан Месопотамиядиз вужар ятIани бегьем ччин ттийизвай шумерар аттана, Тигр ва Евфрат вацIарин кIуфа сад лагьай шегьерар туькуьрна. Алимри усбатзава хьи шумеррин сивилизасия дуьнедал сад лагьай сивилизасия ттир. Ассирия, Вавилон, Финикия културарин фундамент гьа шумерин култура гьисабзава. Латинринди гьисаб кьазвай «култура» (‘ччил ццан’) гафуни пара гегьенш — инсанри чипин къуватдив, акьулдив туькуьрнавай вири затIар — мана гузва. Заз гьа «култура» гафунани лезги чIалан кIалуб аквазва. Ада лезги чIалан «къул (жуван муг, хатI) тура», яни «жуван ацукьун-къарагъун хвена тур» мана гузвачни? Гелхен нугъатда «културун» ‘хттар гъалиник акалун’ лагьай гаф я.
ГъвечIи Асиядин Анатолия лугьузвай чкадал гьаниз индоевропадин неситар къве-далди кавказ чIалариз мукьа чIалал рахазвай хаттар хьанва. Чи эрадилагъ 3 агъзур йис вилик кеф ппаттан Месопотамиядиз Кавказ галай ппаттай аттай хурритри семит чIаларал рахазвай аккад, аромей, финик гьебилрихъ галаз чIехи гьукуматар туькуьрна. Хуррит чIалаз мукьа чIалал рахазвай урартуйри къенин эрменияр алай накьварал Урарту гьукумат туькуьрна. Гьабурни агъзурни вад виш сан къене Алупан гьукумат туькуьрай Кавказдин албанрихъ галаз мукьва-кьилияр ттир.
Къенин абориген Кавказ халкьар, Балкан зуракI къураматда грекрилай вилик хьанвай пеласгар (абуруз Эванса «минояр» лагьанай), Италияда чIехи Рим културадик бине куттунвай этрусар, дуьнедал виридалайни чIехи култура гьисаб кьазвай египетвияр Виликан Асиядин хурритриз ва хаттриз мукьва халкьар я. И халкьарикагъ тарихда къадим грекри, ахпани гилан индоевропа халкьарин векилри кхьенвай чIалар ама. Абур ни дуьз, ни чIуруз кхьизватIани ччин ттийиз къенин тарихдин, чIалан пешекарри кьабулнава.
И халкьариз виридаз чпин махсус кхьинар хьанва ва и кхьинра гьа халкьарин чпиз махсус чIал ава. Гьа кхьинар чавай кIелиз хьайитIа, чаз абур вужар ятIа, абурин чIал къенин гьи чIалариз мукьва ятIа ччир жеда. Эхиримжи виш йисан къене дуьнедин гьикьван алимар и кхьинар кIелиз алахънава! Кавказдин албанрин кхьинар удин чIалан куьмекдивди кIелайбурувай вири грамматик къайдаяр вичик квай са предложениени къачуз, пеласг чIалан вад жуьр кхьинрикай сад – «цIарцIин Б» грек чIалан куьмекдивди кIелай Вентрисавайни са предложениени къачуз хьанвач. Этрусрин кхьинар «Загадка № 1» хьиз амазма. Египетвийрин кхьинар кIелзавайбур вишни кьудкъанни цIуд йисалай ппара я хьи, Шамполйона теклифай чIуру рекъей физ.
Алатай виш йисан кьудкъанни цIуд лагьай йисариз рагьмет хьайи Забит малимдин архивдай жагъай Масрупа туькуьрай албан гьарфарал кхьенвай «Алупан улубда» («Алупанская книга») Алупан кIвалин (Албан гьукуматдин) тарихдикай, Къумви микитис (алим) Шанатилан гъеттерин улубдикай, Албан гьукуматдин тIвар-ван авай зарийрикай (кхьирагрикай), абуру кхьей улубрикай (ктабрикай), христиан диндин келимайрикай куьруь малуматар ганва (килига: Я.А.Яралиев. Алупанская (Кавказско-Албанская) письменность и лезгинский язык. Махачкала, 1995). Алупан гьукуматдин тарихдикай кхьирла, «Алупан улубда» ихьтин предложение ава: «Ерандин шарвал Шабура вичин рушан гъуьл Басла Алупандин гьанадал ацукьарна». Инай аквазвайвал «гьана» къенин лезги чIалал «тахт» лагьай гаф я. Гьа гьанадин шикилди пеласг кхьинра ( ) ва Египетдин кхьинра ( ) «ГЬА» 

слог гузва. И улубда Джамаг лугьудай заридикай ихьтин малумат ава: «Ин халин зари каркам Алупан митиврикагъ йа. Ада каркам Вирудин микилди-кагъни Хисрав шарваланни ийер Ширинан михьи кIанивиликагъ чIехи са улуб кихьана туна. Албеса адаз икир авурай. Амин». Аквазвани, има чи лезги чIал я, и чIалал агъзурни пуд виш йис идалагъ виликан Кавказдин албанар рахазвай.
«Алупан улуб» винел акъатай береда Синай дагъда авай (Египет) Екатерина монастырдай жагъай палимпсестрай 248 ччин албан чIалал кхьенвай текстни винел акъатнава. Дуьнедин тIвар-ван авай алимри ама удин чIалан куьмекдивди кIел жезвай Евангелиядин албан чIалаз элкъуьрнавай ктаб я лугьузва. А ктабдин лезги чIалан куьмекдивди кIел жезвай зи вариантди успатзава хьи, ама Евангелия кьабул ттавун ппатал кхьенвай са ктаб я. Гьа «Евангелия» (“Святая весть о спасителе”) гаф вич лезги кIалубдинди я: «йе» этрус чIалан «эт» (святой) гаф я. Лезги чIалан «иер» гаф грек чIалан «иероглиф» (святое письмо) гафунавай «иер», лезги чIалан «хъсан» гаф латин чIалан «санк» (святой), гелхен нугъ-атдин «эйи» (иер) гаф гьа «евангелия» гафуна авай «йе» (святой, добрый) гаф я. «Евангелия» гафунин кьвед лагьай пай «ван» лезги чIалан «хабар» (весть), пуд лагьай пай чечен чIалан «кIел» (спасать, спаситель) гаф я.
Синайдин палимпсестра авай албан чIала ихьтин предложенияр ава:
1. «Ахьайин кева» ‘закрой откровение’ (Евангелиядиз «Откровение» лугьузва).
2. «Амайн-амайн урказ вах» ‘отправь самую далекую страну’ (цез чIалан «урка» туьрк гаф гьисаб къазвай гьа «уьлке» гаф я; «вах» гаф лезги чIалан «вахгун», «вахчун» гафара амазма).
3. «И чIур кукь цIи и(н) а и(н)» ‘этого неверного допущения обновлять, объяснять’ («кукь» гаф «кукьарун» ‘допускать к игре’ глаголдин дувул я).
4. «Макь михь ур(и)н» ‘необходимо очистить ум’.
5. «Че(н)хъ акь хьуь и(н)» ‘разжигать борьбу конфликта’ («че/н/хъ» лезги чIалан «женг» ‘борьба’, «акь» — «акьун» ‘столкнуться’ глаголдин дувул, «хьуь и(н)» — «туьхъ-уьрин» гафунин акси гаф я) ва мсб. И чIални чи лезги чIал я ва и чIалал агъзурни муьжуьд виш йис виликан Кавказдин албанар рахазвай.
Алфавит чIехи култура авай халкьари туькуьрзавайди я. Алфавитдин гьар гьарфунин шикил цавай къачузвайди ттуч, ама тIвар гьа гьарфунал башламишзавай са шейинин шикилдикай туькуьрзавайди я (идаз «акрофония принцип» лугьуда). Гьарфар шикилар ттир алфавит виридалай къадимди гьисаб кьазва. Куьгъуьнай шикилар яваш-яваш ишарайриз – гьарфариз элкъвезва, ахпани гьа алфавит маса халкьари къачурла а гьарфарин тIварар я дигиш жезва, яни квахьзава. Мисал яз лугьуз жеда хьи, грек ва латин алфавитрин «А» гьарф пеласг чIалал «’ал» ‘хижина’ гафунин бинедал алай ва «А» слог гузвай  шикилдилай къачунва, латин алфавитдин «Т» гьарф пеласгрин «ттар» ‘дерево’ гафунин бинедал алай

«ТТА» слог гузвай  шикилдилай (  —  —  — Т), «S» гьарф пеласг чIалал «син» ‘волна’

гафунин бинедал алай  шикилдилай, «N» гьарф пеласг чIалал «на» ‘нос’ гафунин бинедал алай  шикидликай къачунва. Матенадаранда авай албан алфавитдин «К» гьарф рутул ва крыз чIаларин «кар» ‘змея’ гафунин бинедал алай  шикилдал, «КК» гьарф лезги чIалан «ккал» ‘корова’ гафунин бинедал алай  шикилдал (гьахьтин шикилди  кипро-миной кхьинра «ККА» слог гузва), «КI» гьарф бацIби чIалан «кIикI» ‘бус’ гафунин бинедал алай  шикилдалди къалурзава. 

Матенадаран алфавитдин гьарферин тIварарин 44% лезги, 63% лезги чIаларин, амайбурни маса кавказ чIаларин гафар я.
Матенадаранда авай албан алфавитдин гьарфер акрофония принципдал хьуни усбатзава хьи и алфавитдиз пара къадим тарих ава, а чIавуз адан автор я лугьузвай Месроп Маштоц гьич дуьнедал алачир. Матенадаран алфавитдин «зим» тIвар алай пуд лагьай гьарфунин шикил  ццамунин (браслетдин) шикил я ва ада «цц» гьарф гузва (албанрин «ццам» гаф эрменийри «зим» хьиз кхьенва). И шикил синайдин палим-псестра  гьарфуниз элкъвенва. Этрус (чи эрадилай агъзур йис вилик) алфавитдин  гьарф (этрусри эрчIи ппат-тахъай чапла ппаттахъ кхьизвай), латин (чи эрадилагъ ругуд виш йис вилик) алфавитдин «C» гьарф гьа ццам шикилдин мадни куьруь хьанвай формаяр я. АкI хьайила албан  алфавитдин гьарф латинрин «С» гьарфунилагъ гзаф вилик хьана кIанда: этрусрин, латинрин гьахьтин гьарфуни «ц» ван гузва, анжах ам ццам ттирди чаз ччир хъжезмач. 

Ихьтин ухшарвилер албан ва финикия алфавитрани ава, финикия алфавитдин гьарферни пеласгрин слогрин шикилрикай къачунва (кил.: «Алам», № 4, 2013). Пеласгриз вад жуьре кхьинар ава ва гьабур вири лезги чIалан куьмекдивди кIелиз жезва (кил.: Я.А.Яралиев, Н.О.Османов. Дешифровка критской письменности. История лезгин. Т. 2. М., 2009). Пеласгрин кхьинра ихьтин предложенияр ава:
1. «Ву(ч) гъи-це-ри(н) ва(н) йа. Га-ру(н) цIа(й). ЦIу(н) бе(р)-гъе(р). Це-да(н) ву(ч) Ла-на(з) кIа-на-чи(р). Це-ве(н) на(гъ)-ма чи-ру-тта» («Лан» цаварив ваниз гузвай гъуц я; туьркеринди гьисаб кьазвай «нагъма» ‘мелодия’ гаф къадим туьрк гафарганда, ДТС–1969, авач; эхиримжи предложени урус чIалаз ‘воспринимай небесную мелодию как опасную игру’ хьиз элкъуьр жеда; «чи-ру-тта» лезги чIалан «чуьруька» гафуниз мукьа я). И предложенийри пеласгриз гьикьван дегьрин тарих аватIа къалурзава: абуру ццавун гуг-рум ванциз, ЦIарцIараз (цIайлапандиз) икрамзавай, гъуцар мукьув аттанва лугьуз абуруз чпин дердер ахъайзавай.
2. «Ам ЦIа(р)-цIа-ра хуь(й)».
3. «А-кIам. И(р) гъа(н)-ва-чи(р) чIа(м)-ра(з) на лу(кI) и-ри у-на(й) йа-гъу(р) тту(ш) ву(н)» (АкIам – никагьдин гуц я; «ир» агул чIалан «хьир», лезги чIалан «ппаб», «ир» я; лезги чIалал «иран диде» ‘паппан диде’ лагьай чIал я).
4. «А-па-лу(н) Лу-кIа-ва(н) су-ру(н) да-ма(х) йа».
5. «Су(с) кьу-на Па-къу-а(з) ме-хе(р) и-йе».
6. «Ги-ла кку(л) хи(й) Му-ги-ме(з) шу-ва-на».
7. «Уь(р)-де-ка(з) ма-тту(д) кку(л) а-тту(н) кIа(н) тти(й) ви-ла(й) кку(л)-да-ка(н) кIа(н) цце къа(д)» (афоризм: ‘Утка, пожелав, чтоб у гуся появился горб, будет держать задницу горбуна в воде’) ва мсб. Има чи лезги чIал я, и чIалал кьуд агъзур йис идалай виликан пеласгар рахазвай.
Пеласгарни этрусар мукьа-кьилияр ттирди дуьнедин ппара алимри тесдикьарзава. АкI хьайила пеласг чIал хьиз этрус чIални лезги чIаларин куьекдивди кIелиз хьана кканда. «Загадка № 1» лугьузвай этрус кхьинра ихьтин предложени ава (кил.: Я.А.Яралиев, Н.О.Османов. Дешифровка этрусского письма. История лезгин. Т. 4, Кн. 1,2. М., 2012):
1. «Езис есе рам (кь)уь(гъ)ера цузе». Афоризм: ‘Дорогое семя (следует) сеять в хорошо обработанную пашню’ (этрус кхьинра кьалхандай къвезвай ван гузвай гьарфер авачир; бязи ачух ван гузвай гьарферни ахъайнавай). И предложениди «Хъсандаз хъсанвал айа» мана гузва.
Маса мисалар:
2. «ТIи(гъ) маса клел тур» ‘разборку оставь на другой раз’.
3. «Ларт дидези(н) калези кина» ‘Ларта убил разврат бабушки’. Аку, «диде» ‘де-дин де’ хьиз къаланва.
4. «Диде кале Ат йал тур це, малстриа кфер» ‘разврат бабушки назови помрачением духа, распустить косы’ (чIуру рекъе гьатнавай дишегьлидин кфер ахъайна ччиниз чукIурзавай; и предложенида «кале», «малстриа» латин гафар я).
5. «Тафаал кил атуника(й) тан йа Ийула(н) тIилин» ‘цель Июла – предотвратить отсечение головы на плахе’.
6. «К(и)л етрам Зренхве рах(а)т тура» ‘Главного жреца Зренхве оставь в покое’.
7. «Зин а(гъ)из цIемнач» ‘Я не унижался’ («цIемнач» лезги чIалан «чамнач» ‘не сгибался’ гаф я).
8. «Велтиназ атена жуци Енесци икIаз кIеланетIи(й)» ‘Прибыв в Велтину, маг из Энеса так совершил чтение (обряд)’.
9. «Ита Тмиа (кь)ицац гьерамазва» (/кь/ицац = /кь/исас) ‘Таким образом Тми за-прещает месть’.
10. «Тезамса зу тIитI атр(а) с(у)р(у)з ек цуна» ‘Тезамс провел свет в темную мо-гилу моей матери’ (и предложенида «тIитI» лезги чIалан «дид», «дедин» хьиз кIел жезва; «атра» гаф латин чIаланди я) ва мсб. Има латин ва семит гафар кувай гьа чи лезги чIал я, адал пуд агъзур йис идалай виликан этрусар рахазвай.
Египетдин кхьинра ихьтин предложенияр ава:
1. «Са си-не са-ра(н) тIи-фи(й) уч си(w)» ‘в течение одного года ни разу не про-пустить самого поста’.
2. «ТIи(н) уч си(w) фи(н) тту-че» ‘кушать – это не нарушение поста’.
3. «Тту тIе-ре-жа тту-чч да-гу(й)» ‘чтоб тот уровень ожирения не давал’.
4. «Ба-гъи к(w)е-тт гъи-не не(н) не-ба» ‘кушать с чрезмерной бережливостью ни в коем случае’ (египетвийрин къайдада «си(w) хуьн» йа гзаф артух туьтIуьна, йа гзаф мада-ра ттавуна нормал тIуьн я). И предложенида «ба-гъи», «к(w)е-тт» гафар абхаз ва кабардин чIаларинбур я.
5. «ЦIа(й) Тту-са ту-кку» ‘Ттус потушил огонь (конфликт)’. И предложенида «ту-кку» ‘потушил’ гафуни «кку(н)» ‘жечь’ гафунин акси мана гузва («ккун» — «туккун»).
6. «За дуь-зи-не гьер ту-ку-не гъи-зе, гъу-кьа тту-зе» ‘Я предоставлю зарезанного крупного барана, всуну (ему) в глотку’ (ина «дуьззине» чечен чIалан гаф я) ва мсб. Имани чи лезги чIал я, и чIалал 6-7 агъзур йис идалай виликан египетвияр рахазвай.
Аку, лезги чIал тарихдин гьикьван дегьринриз фенватIани къенин лезги гъавурда акьадин формада амазма.

Ярали ЯРАЛИЕВ,
Профессор