«Зарафат кьий, рикIивай тахьайтIа”, – лугьузва лезгийрин мисалда. И гафар чи эдебиятда сатирадинни юмордин хвал кьетIендаказ тухвай Жамидина тунвай ирсиниз эпиграф яз къачуртIа жеда. РикIивайни, юмордикай ва адан важибвиликай фикир авурла, ам яратмишун, адакай эдебиятда чан алай халисан чешме авун нелай хьайитIани алакьдай кар туш. Сад ава – сиверай сивериз физвай къаравилияр ахъайиз, абур жувалай алакьдай саягъда кхьин хъувун, садни ава – авайбуруз цIийи уьмуьр гунилай гъейри, авачирдал чан гъана, адаз гзафбурун рикIера чка кьаз тун. Жамидиналай и кар ийиз алакьна. Сейли кхьираг Фазиль Искандера юмордикай ихьтин камал квай келимаяр лагьана: «Хъвер гъидай крарихъ, мумкин я, дамах гвачир, амма вичел са гьуьжетни алачир лайихвал ава: абур гьамиша керчекбур жеда. Маса гафаралди, керчек вири крари хъвер гъидач, амма хъвер гъидай вири крарик керчеквал ква» ва «За фикирзава хьи, хъсан юмордин сагьиб хьун патал, акьалтIай пессимизмдив агакьна, адан мичIи гургусдиз килигна, гьанани са затIни авачирдахъ кIевелай агъана, яваш-яваш кьулухъди хтана кан жеда». Вичин ери-бине Къафкъаздай, Абхазиядай тир кхьирагдин и гафар, Жамидинан туькуьрунрикай жува-жувак веривирдер ийидайла, рикIел атун дуьшуьшдин кар туш. Жамидинан сатирадани юморда са шакни алачир гьакъикъат ва гьахъ ава, ам и дережадив агакьунин себебни адаз, яшайишдин акьалтIай дарвилерни уькIуь-цурувилер вичин вилералди акуна, вичин чандалди гьиссна, абурай инсандин рикIе экв твадай хьтин затIни такуна, амма умуд гудай къуват – хъвер, зарафат жагъуриз алакьун я. Гьа и карди Жамидин неинки са Дагъустандин, гьакI вири Урусатдин майданра сейли сатирик-шаиррин жергеда туна.

Адан шиирар Андрей Внукова таржума авунваз са чIавара уьлкведин эдебиятдин виридалай гзаф кIелзавай журналра ( «Дружба народов», Новый мир», «Наш современник», «Москва», «Нева», «Дон») ва газетра («Литературная газета», «Литературная Россия») садрани кьведра акъатнач. И жигьетдай Дагъустандин шаиррин жергеда Жамидин лап сифтегьан чкайрикай санал ала. Гьа вахтунда алатай асирда уьлкведин сатирадинни юмордин кьилин журнал тир «Крокодилдиз» акъатай кьван адан шииррин кьадардалди чи шаиррин арада Жамидинав агакьай садни авач.
Адан туькIуьрунар тупIалай авуниз, абур пешекардаказ веревирд авуниз Урусатдин писателрин союзди 1980-йисуз кьилдин заседание бахш авунни Жамидинан туькIуьрунрин дережа къадирлувилелди къейд авур хьтин са вакъиа хьанай. И мярекатдал рахай Леонид Ленч, Вадим Бахнов, Юрий Благов, Мануил Семёнов, Александр Николаев, Владимир Владин, Андрей Внуков а вахтара лап вилик-кьилик квай сатирикар хьиз машгьур ксар тир. Абуру вирида, фикирар сад яз, Жамидинан тьукIуьрунар «чи (яни Урусатдин. – А. Къ.) сатирадин эдебиятда адетдинди тушир вакъиа» яз гьисабнай. И кьвед-пуд гафунай Жамидина муьтIуьгъай кIукIуш гьикьван кьакьанди тиртIа, къенин аямда гзафбурувай дериндай кьатIуз тахьунни мумкин я. Амма виридалай гзаф кIелзавайбур ва тIвар-ван авай шаирар, абурухъ галаз сатирикарни авай уьлкведа сатирадайни юмордай ихьтин къимет къачуз хьайибур Дагъустанда садни авач.
Жамидинан туькIуьрунриз чи республикадани гзафбуру чIехи къимет гана, адакай кхьена. Абурун тIварар кьун бес я: Расул Гьамзатов, ШагьЭмир Мурадов, Байрам Салимов, Алирза Саидов, Ханбиче Хаметова, Ибрагьим Гьуьсейнов, Гьажи Гашаров, Камал Абуков, Абдулла Вагьидов, Мердали Жалилов , Абдуселим Исмаилов, Афдул Фетягь, Зульфикъар Къафланов ва гзаф масабур. Шаирдин хуьруьнви, алим ва кхьираг Гьаким Къурбана адакай «Жамидинан сатира ва юмор» тIвар алаз кьилдин ва вични вижевай ктаб кхьена. Абурун виридан фикирни сад я: Жамидин кьетIен хатI ва кьисмет авай сатирик я, ада яшайишдин хъенар гьихьтинбур ятIа ва гьина аватIа къалурзава, абур негьзава, абурал хъуьрез тазва. ИкI туш лугьуз жедач. Гзаф вахтара чна, веревирдера адан чIаларай мисалар гъидайла, гьа са шиирар: «Шурва», «Башуьсте», «Ваз ам чидач», «Таниш авани?» , «Са итимди» ва маса гьа ихьтин шиирар мисал яз гъида. Са шакни алачиз, ибур виридаз чидай хрестоматиядин затIар я. Абура дагъвийрин къилихарни хесетар, ацукьун-къарагъун, инсанрин рафтарвилер ва абурун алакъаяр себеб яз арадал къвезвай къемеди дуьшуьшар, гьакимринни абурун гъилик квайбурун араяр, абурун къенепатан алемдин кьуьруькар къалурзава. Амма, гьайиф хьи, гьа ихьтин регьятдиз кIелиз ва иливариз жедай чIалари Жамидинан генани дерин шиирар хъендик тазва.Абур кIелайла, Жамидин хъвер сивеллай зарафатчи хьиз ваъ, уьмуьрдин чIехи ва важиб фикирра аруш хьанвай гъам квай философ хьиз аквада. Мисал яз са жерге шиирар гъиз жеда: «Хатадай за квез канивал тавуртIа», «Хъсанвилер ийиз куьн геж тахьурай», «Герек авач, Жамидин», «Зунни, вун хьиз…», «Зун кьейила», «Зунни зи рикI са палатада», «НикIикай риваят» ва масабур. И шииррин къенепатан везин, абур кхьенвай уьлчмени амайбурукай чарабур, кIелзавайдаз гъизвай хъвер экуь гъам квайди ийизвайбур, яшайишдикай дерин хиялриз гьахьиз тазвайбур я. И фикирдин керчеквал къалурун патал и чIаларай са бязи цIарар гъин:

Завай жедач квез виридаз канивал,
Куьн гзаф я, – акьазвани гъавурда?!
Къалурмир куь инсанвилин къайивал,
Хатадай за квез канивал тавуртIа.
(«Хатадай за квез канивал тавуртIа»)

«Къайгъу авач, мурадрив куьн агакьда,
А геж хьунин гъавурда чун акьурай!
Садрани гьич квелай, дустар, алакьдай
Хъсанвилер ийиз куьн геж тахьурай!
(«Хъсанвилер ийиз куьн геж тахьурай»)

«Зунни, вун хьиз…» шиир иллаки таъсирдайди я. Адан кьилин кьетIевал адакай ибарат я хьи, ана сурарал атанвай касдихъ галаз сура авайди рахазва. Ина зарафатдин ва я хъуьруьнин гел ерли авач. Ихьтин шиир Жамидина кхьин вич аламат жедай кар я. Гьавиляй ада фикирни гзаф желбзава, зурбадаказ таъсирни ийизва:

Зунни, вун хьиз, атайди тир сурарал,
Зани, на хьиз, агъзур жуьре фикирнай.
Вилер алаз къванераллай йисарал,
Зани, на хьиз, кьейибуруз зикирнай.

Зазни, ваз хьиз, бахт жагъурун четин тир,
Зани, на хьиз, ни чIугунай цуькверин.
Зазни, ваз хьиз, экуь дуьня ширин тир,
Зунни, вун хьиз, межлисравай кьуьлерик.

Зунни, вун хьиз, ашукь хьанай гъетерал,
Зани, на хьиз, хатур хвенай дидедин.
Зунни, вун хьиз, къекъвенай, дуст, чилерал,
Зани, на хьиз, дад акунай виртIедин.

Зунни, вун хьиз, килигнай, дуст, ракъиниз,
Зани, на хьиз, гатфарин марф акьунай.
Зунни, вун хьиз, чIалахъ тушир рекьинихъ,
Зазни, ваз хьиз, дуьня кандай ахкуна.

Чи арада уьмуьрдин и гурара
Тафаватни ава, дуст, ваз акунвай:
Зун атана секин хьанва сурара,
Фикирзава вуна иниз атункай…»

Шиир, вич гьикьван сефилди ятIани, уьмуьрдал ашукь хьуникай, адан ширинвиликай, адан гуьзелвал, вичин бязи туькьуьлвилерни кваз, и дуьнядихъ галаз алакъадикай я. Гьа ихьтин арифдарвилин деринвилелди, чеб туькIуьрнавай жуьредин кьетIенвилелди Жамидинан пуд поэмани тафават квайди жезва: «Къени рахух, пакани», «Зунни мад кьвед», «Рехивал». Абур яшайишдин ва руьгьдин чIехи месэлайрикай я. Абура Жамидинан бажарагъ гзаф патарихъай ачух хьайиди аквазва. Шаир ва таржумачи Андрей Внукова «Рехивал» поэмадикай лугьунни авунай: «Заз чиз, им чи эдебиятда вичиз барабарди авачирди я». Им чIехи къимет я.
Жамидин вичин уьмуьрдин эхиримжи йисара алай аямдикай, адан какахьайвиликай, адан аламатрикайни керематрикай чIехи поэма кхьиз эгечIнавай. Ада заз са бязи чIукар кIелни авунай. Гьайиф хьи, шаирдивай и эсер кьилиз акъудиз хьанач. Низ чида, белки, адалди авторди вичин туькIуьрунра амайбурулай кьакьан мад са кукIуш муьтIуьгъардай. Ахьтин алакьунар вичихъ авайди ада вичин гзаф эсерралди къалурнавай ва кIелзавайбуруз гьахьтин умударни гузвай. Кхьиз эгечIна куьтягьиз тахьай поэмада вич «эхиримжи сатирик» хьунин мурад хьайи Жамидина вири вахтарин ва халкьарин сатирикар са межлисдиз кIватIунин ва абуру дуьнядин чIехи месэлаяр гьялунин, инсанрик квай нукьсанар, инсаният кьулухъди чIугвазвай ва къени крар хъендик кутазвай чIурувилер михьиз арадай акъудунин фикир-мурад вилик кутунвай.
Виридуьнядин сатирикрин межлис кьиле фин керчекди яз гьисабун хьайитIа, чи рикI алай шаирдикай ва дустуникай вич галамачиз къейдзавай нубатдин юбилейдин йикъара чавай са кIусни ян тагана лугьуз жеда: аниз лезги шаир Жамидиназни эвернава.

Арбен КЪАРДАШ,
шаир