Зи багъри ТIигьирджал хуьр (Азербайджандин КцIар район) лезгийрин къадим хуьрерикай сад йа. Чи хуьре пуд гьавадин, куьшуьдин сурар хьун адан къадимвилин са шакни алачир субут йа. Чи хуьруьнвийрал алай аламатдин тIварарихъ галаз сур девирдин тIварарни дуьшуьш жезва. Гзаф чIавуз и тIварар лакIабрикай четин ччара жезва. За зи халу Агъамалиев Микайилавай (адан йашар 89 йа) и лакIабрин манайар ччириз кан хьана. Ада лагьайвал гзаф чIавуз и лакIабар абурун асул тIварарилай къачузвайбур ттир: ЗугьутI (Загьудин), ТаджитI (Таджидин), ЗикитI (Зикруллагь), ХIеметI (ХIемдуллагь), ТимитI (Тимиршагь), Ккек (Герекмаз) ва мсб. Эгер са тIвар са шумуд касдал алаз хьайитIа, абур лакIабралди ччара ийизвай: Фетгьуьллагьрикай садаз – «Фетка» (адаз халкьдин арада гьуьрмет авай), муькуьдаз «ХуьтI» (ам кесиб ва фагъир ттир), Абдулкъадир тIвар алайбурукай садаз «Дух» («Одеколон» лакIаб алай садаз тешбигь йаз – «Духу»), муькуьдаз «Хъеш» (ада: «къулал гьамиша “хъеш-хъеш” ийиз хешил ргаз жен», — лугьудай) ва мсб. Чи мегьледа лалакI са гада авай, адаз вирида «Габа» лугьудай (адан асул тIвар зи рикIел аламач). Чи хуьруьн чIала (нугъатда) «габа» ‘лалакI’ лагьай гаф йа. И гаф Гелхен хуьруьн чIалан (нугъатдин) «гьабаб» ‘лалакI’ гафунихъ галаз сад йа.

Чи хуьре къадимвал къалурзавай тIварар: Ккурум, Чуру, Пирим, Мирим, Фейзи, Ших, Нуьзуьр, Вили, Буза, Гьешер, Бишир, Къирим, ЦIехер, Гьазим, Къарат, Мелей (дишегьли), Хей, Цин, ЦIару, Гьафиз, Миджит, Муд(ин), Мурсал, Айиса (дишегьли) ва мсб; сихилрин тIварар: Пурццу, Хашал, Сири, Келти, Шади, Талтах, Гуьнче.
ЛакIабар: ДжангутI, Ткка, Чкка, ЧIарах, Чич, КIемех (дишегьли), КьунцIара (дишегьли), ПуьхIуь (дишегьли), ПатI (дишегьли) ва мсб.
Топонимикадай къачунвай тIварар: Мен (Мена кьвал), Бедел (Бедела векь), Шади (Шадид ппел), Биби (Бибид ккам), КъевецI (КъевецI аватай чкка), Асвар (Асвара булах) ва мсб.
Ихьтин тIварар лезги чIалан гафарганда (Лезгинско-русский словарь,1966) гзаф ава: Агер (Агера чка), Бугум (Бугума кIам), Буза (Бузад гуьне), Рехец (Рехеца чарах), Татах (Татаха кIам), Бут (Бута хуьр), Пана (Панад кIунтI), Рачаб (Рачаба хуьр), Абид (Абида ник), Зигьир (Зигьира тIул), Нур (Нура кIунтI), Шихим, Гьавиз, ЦIимбил, Ферзи, Шихи, Тимир, АтIи, Цили, Хебиц ва мсб.
«Алупан улубда» ихьтин тIварар ава: Муьшкуьрдин шарвал-имилар (цари-князя) – Били, Акили, Кукам, Шили, Шилар, Санум, Селасен, Силак, Билиз, Къир, Кум, Кумар, Санасал, Карнак, Вили, Къиби; Лазин макилда – Шумал, Сула, Малап, Бура, Гигам, Гила, Акилав, Чуру, Чувук, ЦIайбул, Алуп, Къафал, Аравил, Вилик, Чиги, Арбил, Элес;
Паку макилда – Кал, Пакат, Бакь, Кьар, ЦIайак, Хака, Пакан, Пупи, Паклир, Калсиби, Сал, Пакхалан, Шулу, Машлил, Калил, Зиги, Пакиудин, Пакмашан;
Шакан макилда – Шибил, Къилиб, Сурна, Кири, Къибед, Къире, Харал, Чигъе, Булуш, Бахри, Нилим, Каманлацак, Асиб, Макь;
ЦIахур макилда – Урун, Барбил, Кибил, Киви, Вилик, Сири, Илан, ЦIайлаб, ЦIайлак, Харха, Харли, Хувавили, ЦIайвили, Турал, СиратI, Пуру, Кав, Каварагъ;
Куьрал макилда – Сивли, Кирки, Хеби, Экнад, Гъили, Сили, Хаби, Сиэн, Кеке, Кирди, Салан, Халар, Курум, Ирал, Курал, Бара, Ала шва мсб. (гила амачир икьван тIварар са касдивай туькуьриз жедайди ттуш). РикIел хкваш Страбонан гафар: «Албанийадин халкь 26 тайифадикай ибарат йа, са чIавуз абуруз гьардаз вичин чIал ва пачагь авай».
Пеласгирин кхьинра: Агим, Агих, Азим, Акиц, АкIу, Алем, Амих, Анан, Анка, Веттиг, ВикIа, Викъа, Гек, Ги, Гьипе, Дакитт, Даччуьт, Диз, Дудук, Думалит, Жез, Сеп (Сеф), Хуччи, Жел, ЖерапI, Зуву, Зуз, Турикьа, ЙацI, Йика, Кигем, Кидак, Кикъеме, Кикид, Рей, Кир, Кумиг, Ккадукъ, КкакI, Рит, Къаил, Къаливан, Къарут, Къуй, Къутт, Кьелу, Кьуг, Кьугъач, Кьуш, КIичч, КIукав, КIуккам, КIуччи, Лад, ЛапигI, Лар, ЛукIав, Мар, МицI, Мугим, Муд, Мудид, Муккур, Мулу, Мумей, Мунуван, Мунун, Мурад, Мурсит, Наш, Нукк, Пак, Пакъ, Пакьу, Пас, Паху, Петт, Циг, Пех, Ппал, ПIин, ПIири, Ран, Ригич, Ругик, Рунад, Рун, Рут, Сеан, Сей, Сен, Сетт, Сий, Сир, Тахец, Таш, ТухуцI, Ттихец, Ттуму, УкъемекI, Ун, Хаз, Хамиг, Хей, Хиви, Хулув, Хун, Хуьтт, ЦакI, Цапп, Ппахи, Цед, Цез, Цей, Ццем, ЦIакк, ЦIару, ЦIин, ЦIухулув, ЦIуту, Чен, ЧчечI, ЧIулув.
Аквазвайвал, лезгийрин тIварар лезги чIалан гафар хьиз са шумуд агъзур йисан къене чпин кIалуб квадар ттавуна амукьнава. Абурукай бязибур гьа къадим тIварарихъ галаз сад къвезва: Или — Тройадин сад лагьай пачагь Илион, Пирим – Тройадин кьвед лагьай пачагь Приам, Айиса – Финикийадин пачагьдин руш Элиссийа, Мурсал – ГъвечIи Асийада касситрин (касрин) пачагь Мурсили ва мсб. И фактар лезгийрин къадимвал къалурзавай са шакни алачир субутрикай сад йа.

Я. Яралиев