Хъсан лагьанва чи бубайри. ЧIал гъуцарин гунуг я,-хълагьзава чнани. Бес чавай къе и чIал авай гьалда хуьз алакьзавани? И жузнадин жаваб квевай и макъаладай жугъуриз жеда. Чахъ и чIал хуьзвайбурни ава, чIурзавайбурни, вад-цIуд йис са патахъ фидамаз ам тамам рикIелай алудзавайбурни. Гьелбетда, и кар чавай садазни мажбур ийиз жедач.
Вичи чкадлай Москвада уьмуьрзавай са дишегьлиди авур ихтилатди зун лапни къарсурна:
–Зун зи хтулни галаз лезги чIалалди рахаз-рахаз ял ядай паркуна къекъвезвай. Чи гуьгъуьна са итим гьатнавайди байихна акъвазна чун. А итим чи патав агатна, “-Чан вах, куьне масакIа фикирмир. Зун “баде” лугьуз рахазвай и гъвечIи аялдин верцIи гафариз яб гун патал куь гуьгъуьна къекъвезвайди я. Гьайиф хьи, завай зи хтулриз жуван чIал чириз алакьнач, абур жуван кIвалени маса чIалал рахазва, заз зун жуван кIвале ваъ, чарадан кIвале мугьманвиле авай хьиз жезва” – лагьана ада вичин нагъв хъиткьиннавай вилер михьна, агъуз хьана аялдин пелез са темен гана.
– Вун геж хьана чан стха, гими фена -лагьана чна.
Ихьтин дуьшуьшар чал белки гьар юкъуз гьалтзава. ТIал алай кар ам я хьи, бязи чIалан алимри вучиз ятIани чи гафарин дувулар маса чIаларай жугъуриз алахъзава: мес. агъзур, ван, вар(ар), верг, вир, гада, гаф, гзаф, гунг, дем (мехъерин), жанг, карч, кIапIал, ттар, серг ва мс. гафар фарс чIалай; газар, гьяд, капаш, кьацI, кьегьал, кIвал, рагъдан, хуьр ва мс. гафар араб чIалай; жалгъа, какур, кан, куц, мукаш, уьлен, нек (“инек” гафуникай) туьрк чIалай атанвайбур хьиз къалурнава. Бес “нек” “инек” гафуникай хьайила чи дидейри аялриз гузвайди вуч тиртIа? “КIвал” авачиз хьайила абур гьина хуьз хьана? “Гаф” авачиз хьайила абур гьи чIалал, гьикI рахазвайтIа? Ихьтин суалар лагьана куьтягь жедай кьван туш.
Алай вахтунда гьар цIарцIин кьиле алаз-алачиз кIвалахарзавай, лезги чIалан орфографиядин гафарганра лезги гафарилайни гзаф чка кьунвай, лезги чIалан михьивал чIурзавай, чаз чи диде-бубайривай, кьуьзуьбурувай гьич ван тахьай, мугъул чIалан глаголрикай туькIуьрнавай азмиш хьун-azmaq (алатун), ас-мишун-as-maq (куьрсарун, кудун), ах-мишун-ax-maq (авахьун), багъла-мишун-bağla-maq (кутIунун), бажармишун- bacarmaq (алакьун), инан-мишун-inan-maq (чIалахъ хьун, агъун), исте-мишун-istə-mək (кан хьун), ишле-мишун-işlət-mək (кIвалахарун), къусмишун-qusmaq (экъуьчун), сахла-мишун-saxla-maq (акъвазарун; хуьн; тун), сечмишун-seçmək (хкягъун), тупламишун-toplamaq (кIватIун); утанмиш хьун-utan-maq (регъуь хьун), чалиш-мишун-çalış-maq (алахъун; кIвалахун), чуьруьтмишун-çürütmək (кутIурун), юмшалтмишун-yumşaltmaq (хъуьтуьларун), ялвармишун-yalvarmaq (минетун) ва мс. ихьтин вишералди гафар гьи чIалай атанватIа ва абур чи гафарганра гьикI гьатнаватIа садани лугьузвач.
Гьи ятIани са лезги дидеди чпин аялриз ихьтин гафар чирна луьгьун гьич чIалахъ жедай кар туш. Винидихъ къалурнавай гафар, гьакIни “агъри”-ağrı (тIал), “агъур”-ağır (залан), “ад”-ad (тIвар), “ажугъ”-acıq (хъел), “ажи”-acı (туькьуьл), “булут”-bulud (циф), “геже”-gecə (йиф), “гедер-гелмез”-gedər-gəlməz (техъкъвер чка, техкъвернаг), “геже-гуьндуьз”-gecə-gündüz (йиф-югъ, йифди-югъди), “гьуьндуьр”-hündür (кьакьан), “дулу”-dolu (ацIай), “думан”-duman (циф), “жуьже”-cücə (цицIиб), “зугъ”-zoğ (цуьрц), “илхи”-ilxı (рамаг), “йуьк”-yük (пар), “йуьнгуьл”-yüngül (кьезил), “кент”-kənd (хуьр), “кур”-kor (буьркьуь), “куьлге”-kölgə (хъен), “куьмуьр”-kömür (цIивин), “куьнж”-künc (пIипI), “куьтуьк”-kötük (кIанчI), “къайчи”-qayçı (мукIратI), “къан”-qan (иви), “къапу”-qapı (рак), “къара”-qara (чIулав), “къардаш”-qardaş (стха), “къурху”-qorxu (кичI, кичIевал); “мичек”-milçək (тIветI), “нагъил”-nağıl (мах), “не”-nə (кIус. я), “неве”-nəvə (хтул), “сару”-sarı (хъипи), “сейрек”-seyrək (кьери), “силле”-şellə (лапIаш), “туй”-toy (мехъер), “турпагъ”-torpaq (накьв, чил), “турши”-turş, turşu (цуру), “урта”-orta (юкь, юкьван), “уьлуьм”-ölüm (кьиникь, кьин), “хемир”-xəmir; xəmrə (тини; гъвар), “хирде”-xırda (куьлуь), “чуплах”-çılpaq (кьецIил), “юмшагъ”-yumşaq (хъуьтуьл), “яланчи”- yalançı (тапрукь; тапан), “ястух”-yastıq (хъуьцуьган) ва мс. ихьтин шумудни cа гафар чи лексикада аваз-аваз, абур маса чIаларай къачун дуьзгуьн яни?
Ихьтин чпихь лезги чIалалди мана авай гафарин чкадал, чи грамматикада авачир гьал-падеж, сифет-прилагательное, хабар-сказуемое, цIараф-предложение ва мс. гафар хьанайтIа мадни хъсан туширни? (мес. буйругъдин форма, ара(лух) гаф, инкарвилин форма ва мсб. хьиз).
Гьамни къейд авун лазим я хьи, чеб араб гафар тир “гьал”, “сифет”, “хабар” гафар чи вири гафалагра авазва.
Асул бинедлай лезги гафар тир агъун (юзун), аккадарун (акIадарун), аккахьун (акIахьун), жи (чи), зу (зи), ис (йис-йун), кани (кIани), канивал (кIанивал), квалахун (кIвалахун), цуьн (куьн), цIуру (куьгьне), чуьк (цуьк), экъуьн (къекъуьн), якьун (жагъун) ва мс. вишералди гафар нугъатдин гафар яз гьисабзава ва абур “Лезги чIалан орфографиядин словарь” да (Махачкала 1989) къалурнавач. ЦIуд агъзурралди лезгияр рахазвай ихьтин нугъатдин гафари чи чIалан девлетни, верцивални пара ийизва. Анжах абур литературадин чIала мус хьайитIани алаз-алачиз кIвалахарунни дуьз туш.
Лезги чIалан лексикада авачир вишералди гафар чна араб, фарс, мугъул, урус ва мс. чIаларай къачунва ва а кар гьелени давам жезва. ЧIал гегьеншарун, чIал вилик тухун, чIалан михьивал хуьн патал варваризмдиз рехъ тагана чахъ авачир цIийи гафар жугъурун, чка атайла нугъатдин гафарикайни менфят къачун лазим я.
Чи арада “я” гьарф “й-а” хьиз кIвалахарун теклифзавайбурни ава. Завай хьайитIа, ам гзаф дериндай фагьумна канзавай месэла я. Вучиз лагьайтIа гафар падежриз дегишдамаз, существителнидин къакъатунин I падежрин формайра ихьтин четинвилер арадал къвервал я, мес. вуж (няй-нйай), куьн (квяй-квйай), яд (цяй-цйай), рехъ (рекьяй-рекьйай), сив (сивяй-сивйай) ва мсб.
“Qusar-КцIар” газетда (6 май 2015) “Ктабар хьана – чIал чирдайбур жедатIа?” тIвар алай, гьакIни “Алам” журналда (июнь 2015) “Гафалагни Гафарган” тIвар алай макьалада “Лезги- чIаланни – Азербайжан чIалан гафалаг” (Дж.Ахмедов, Ю.Халилов) ва “Лезги чIаланни – Азербайжан чIалан гафаргандин” (С.Керимова, М.Меликмамедов) гьакъинда малумат ганвай. Макъалайрай аквазвайвал улубрин тIварар кьве жуьре кхьенва. Урус чIалал гафладдамаз абур кьведни словарар я. Гафалаг, тахьайтIа гафарган? И суалдин гьакъинда “Qusar-КцIар” газетда (2 июль 2015) за жуван фикир лагьанва. А макъала кIел тавурбур патал садра мадни хълагьзава.
Абур кьведни цIийи гафар я. Лезги чIала -ган суффикс азербайжан чIалал гафладдамаз -лыг, -лик, -луг, -лык манайра кIвалахарзавай гафар авазва: мес. хуруган-döşlük, önlük, пелеган- alınlıq, йикъарган-gündəlik. Гьа манада кьуртIа, гафарган-sözlük жезва (им анжах зи жуван фикир я). Лезги чIала -лаг суффикс хьиз ваъ, анжах гафунин пай хьиз кIвалахарзава, мес. гъаргъалаг-ərsin, зурзалаг-zəlzələ, перпилаг-yelləncək ва мсб. Гафалаг (гафладнавай гафарин кIватIал)-лцьят жезва. Бязи словаррай къачунвай и гафаризни килигайтIа жеда: Гафалаг словарь, гафалагдин словарный; Гафарган уст. словарь; словник (килиг: Б.Талибов, М.Гаджиев, “Лезгинско-Русский словарь”, электрон вариант); Гафарган-чIалан гафарин кIватIал; орфографиядин гафарган (килиг: А.Г.Гюльмагомедов, “Словарь лезгинского языка”); Гафарган словар (Ф.Беделахтул, “Миф”).
Гафалаг хьана, гафарган хьана, кар анал алач. И чIавалди чахъ абур садни авачир, къе кьвед хьанва, пака абур цIудни жеда. Декена чахъ абур кIелдайбур, абурукай менфят къачудайбур, чIал чирна кардик кутадайбур гзаф хьурай.
“Лезги- чIаланни – Азербайжан чIалан гафалагда” 16000-лай виниз кьилин гаф авай. Ктаб чапдамаз арадал атай бязи четинвилериз ва бязибурун теклифриз килигна а гафарин кьадар 12000-лайни тIимилруниз мажбур хьана чун. Гьавиляй ктабдин 150 чина ганвай бязи нугъатдин гафарин, ванериз ухшар гафарин, патан гафарин чкаяр буш яз амукьна. “Азербайжан чIаланни-Лезги чIалан гафалаг” туькIуьрдамаз винел акъатай цIийи гафарни гафалагда гьатнавач.
“ÜFÜQ-S”-дин куьмекдалди акъудай 400 ктабни са садакьа хьиз лезги чIалан малимриз, улубрин к1валариз ва масабуруз гьавайи пайна. Гафалагдикай менфят къачудайбур патал захъ са цIийи хабар мадни ава. Ктаб акъуддай имканар авачирвиляй и мукьвара “Лезги чIаланни-Азербайжан чIалан гафалаг”-дин (30000 гаф), гьакIни “Азербайжан чIаланни-Лезги чIалан гафалаг”-дин (44000 гаф) электрон вариантар (онлайн-гафалагар) гьазурна абурун ихтиярда вугурвал я.
ЧIалан михьивал хуьн, чи диде-бубайри ам хвена чав къе гьикI агакьарнаватIа, мадни хъсанарна инлай кьулухъ къвезвай сихилрив вахгун чи виридан буржи я.

Юсиф Халилов,
КцIар