И гаф ван хьайила виридан рикIел фил къведа. Фагьум тавуна жузада хьи ана фил авани? И хуьр гьина ава? Чир хьайила Шагьдин хурал ала ва муькуь патани и тIвар алай хуьр ава, мягьтелвал мадни гзаф жеда. Вучиз лагьайтIа еке тан авай, ватан Индия тир фил гьинай, садрани жив цIран тийир Шагь дагъдин кукIушар гьинай? Гьарада вичиз кIани жуьре фикир авуртIани, мефтера Филифар тIвар амукьун заз гзаф хуш я. Зун парабуру рикIерал Филифардай тир руш хьиз хуьзва. Гьавиляй заз и хуьруьн накьанан, къенин йикъарикай са тIимил рахаз кIанзава.
Филфили — сур чIаван перс чIалал истивут лагьай гаф я. А жуьре кьатIимир хьи ина истивут жезва, ваъ. Акунарай иниз атай пегьлевийрин шанилри элдин истивут хьтин кудай чин къалурин патал и гафуникай менфят къачуна жеди. Азербайжанда и чIалал гзаф топонимар ава. Има Албаниядинни Сасанийрин арада кьиле фейи тигьрилай ахпа арадал атанай. И къалар III лагьай асрдилай авална гзаф хьана, абурун часпарар фад-фад дигиш хьана. И девирда Кьвепеле лугьур иер муг Азербайжандин (Албаниядин) кьилин шегьер тир. ЧIехи Шагьдин а падни, и падни Албаниядин чилер тир. Берекат квай чилер авай Албаниядин лезги халкьари са часпарни авачиз чпин мал-къара гатуз сувариз, хъуьтIуз арандиз тухузвай.

И азад тир инсанариз чилерай тух тежер тиранар авайди, суварин кукIварани чпиз секинвал тагудайди чизвачир. Кьвепеледин са тIимил кьибле патавай и хуьряй (игила иниз Огъуз лугьузва) Дагъустандиз фургъундин рехъ ава. Филфилавийриз и рехъ хъсан чида. И рекъиз килигна и хуьр стратегия патал кьулайди тир. Алай аямдани гьа и жуьре я. И хуьруьз Филифар лугьунин са себебни и рекъяй серг, истивут (дар фуьлфуьл) маса гуз тухун патал менфят къачун я. И себебдайни и жуьре муьтIуьгъ тежер, секин тучир элдив мет ягъаз тан патал ягъийри эвел рекъер кьадай. Филифар Аэербайжанда и рекъе эхирда авай хуьр я. Чкадин инсанарикай кас тахьайтIа анай физ четин я. И рехъ хуьруьн виликай авахьзавай пехъи суван вацIуни, чIехи Малкамут кьвала хуьзва. Инай рехъ авачирди хьиз къалурзава. ВацIу чIехи къванерив рехъ тефир жуьре ийизва, Малкамутни рехъ атIанвай чIехи варар хьиз аквазва. И вацIу лезгийрикайни гзаф чанар тухвана. Иниз атай ягъийризни инай са шанил физ жедайди чир жезвач. И рекъи са шумуд кас вичин рекъив агакьарна. ХVIII асрда урусрикай гатай Сурхай хан инай атана чуьнуьх хьанай. Гьажи Мурад ина желеда тунай. И рекъин винел яргъал йисар я са кIвал ава, «Амандин кIвал». ТIурфандик акатай, дагъдай аватай, хер хьайи, ягъийрикай чуьнуьх хьайи, маргъалдиз аватай инсанар ина акъвазда. ИкIвал Малкамутдин къулухъ гала. Рагарин кьилелай фидамаз сур медениятдин гзаф гелер акваз жеда. Ихьтин эхтилатар ава хьи, и хуьр виликра и дагъдин кукIвал алай кьван, кьве стхади кутунвай кьван. Анин тIвар Мет я. Хизанар чIехи хьунивай агъуз эвичIдай кърардал атана. И чIавуз стхайрин арада фикирдин чаравал хьана, сада вини, сада агъа Филифар алай чка хкягъна. Гьарада вичи хкягъай чкадал хуьр кутуна. Гьайиф хьи, Азербайжандин Архелогия Институтди и хуьруьн, и миллетдин меденият чиринулай «важиб» крарив машгъул я.  Кьваларин, суварин арайрай физвай кьехчин турбайри, къванерал аламай файтонрин кьацIари зун мягьтеларнай, сур чIаварин майишатрикай хабар гузва. Чехибуру ихтилатардай хьи, и турбайраваз дагъдин кукIварай фадмаз некер агакьарун патал менфят къачузвай кьван.  Илмдин улубара и медениятдикай са малуматни авач. За Низами Генжевидин «Бердедин тариф»да гьа и жуьре нек агакьаруникай кIелна. Гьайванар хуьнин майишатда са халкьдизни и жуьре цивил вилик финар хьун акунач заз.
Йисар вилик зун хуьруьз хъфидайла, агакьиз тIимил амаз автобусдай эвечIнай. Чир-хчир хуьруьнвияр мягьтел хьаначир, зи ватандихъ дарихвал кьатIанвай, абру чи мукьвабуруз хабарнавай. Са кьадар алатайла зи имидин хва балкIанар гваз агакьнай. Амма геж тир. Зун вацIуз эвичIнавай. ЧIехи вацIун къванери кIвачер пад-паднавай. Муькуь кьерев агакьайла зи кIвачер иви тир, амма зун бахтавар тир. И вацIун кьерера туна фейи гьар затIунихъ ишезвай за. Гзаф берейра кIвачерин херер сагъар хъийин тайиз хьанай зун, абурун гелер амукьрай лугьуз.
Кьере ацукьна хуьруз килигзавай зун. Иниз гьахьдай тек са чка авай. И чкани вацIу хуьзва. Инал муьгъ ала. Эхь, акьван муькъвер и вацIу тухванай хьи. Дили чIавуз рам тежер хьиз аквадай и КIелет вацI муькъуькай секиндиз авахьзавай. И хуьр виш йисар я, атайдан вилик экъечIиз, хъифизвайди рекъе тваз. Сасанийрикай тIвар, арабрикай ислам амукьна. Монголрикай, сефевийрикай, Надир шагьдикай, Къажаракай гзаф азиятар акуна, амма амукьна. Советрин береда дагъларин иеси хьиз ял ягъаз кIан хьайила «переспектив авачир хуьрерин» цIиргъиник акатна. Гьуькуматди вуч авуртIани лезгияр Филифарай акъатначир. Гьавиляй, хуьре гьукуматдин са тедбирни кьиле хъфенач.
Зун гьеле кьере амай, хиялри тIушуннаваз вацI тирвал кьуд патаз вил вегьизвай. ВацIун агъа кьиле авай Филифарин харапIаяр акурла зи рикI чуькьвенай. Белки «къанницIикьвед агъзурвияр»,  гахъ тир жеди. Вучиз лагьайтIа, вацIу и хуьр хуьзвай хьиз, ам чIехи хатани тир. Дагъдин чкада кьуьд яргъи жеда. Марфари ва кукIушрин муркарикай куьз жезвай ятари кьуд пад чуьхуьз хуьруьн чилер гъвечIи авунва. Зи рикIел хъсан алама, са йикъуз аламатдин марф къвана, ван чкIана хьи Агъа Филифарин гьалар чIана я. Им 1975 лагьай йис тир. Хуьр куьчиниз мажбур хьана. Баян тIвар алай хуьруьз куьчарай виляй цIийи тIварни ганач. Абуру хуьр, кIвал, акунарни чIални квадарна. ЦIийи сихилриз чIални чизмач. Ассимиляция вилин кIаник акваз-акваз хьана, гьа икI чна са хуьр квадарна. Абуруз гьич лезгивал амачирдини туькьуьлвиливди кьатIана за. Игила заз филфилавийриз вучиз куьч жез кIанзавачирди чир хьанай.
ВацIу арадай акъудзавай чи тарихдин гелерикай садни сур чIаварин сурар я. КьецIил делтада гъвечIи дакIарар хьиз ахъа амай сурар акурла гьи жуьре саламат хуьникай фикирнай за. Са чIавузни сура кучукдай адет кIан тахьай за и чкIизвай сурарин мас кьатIизвай, абур хуьнин рекъерикай веревирдзавай.
Филифарин кефер патани, кьибле патани кIелеяр ава. Вини пата Сурхай хандин, агъа пата Гавур кIеле ава. Хуьруьнбуру Сурхай хандин кIеледиз гьамам лугьуда. Инаг мус кIеле хьана, мус гьамам хьана чирун илимдин кIвалахдаррин кIвалах я. Зун са филифарви, гьакIни са историк хьиз рикIей и кардал алахъдай. И кьваларин кIанарай физвай туьнелар акурла инал хьанвай сур чIаван шегьер туькIуьр хъийиз кIанзавай заз. Ана мад са хуьрун-Къарабулахдин амукьаяр амай. Мусурман медениятда мискIин, гьамам, кIеле санал жеда. Амайди гьамам ятIа кIелени мискIин яргъа туш жеди. Абур авачтIа исламдилай виликанди я. Хуьруьнвийриз дакIан чкайрикай сад Гавур кIеле я. Лугьуда хьи, кIеле адан чIехида Къазанфераз мержинал кумукьна лугьуз пахшна. Гьавиляй, Къазанферан кIелени лугьуда. Имани чирун герек я. Гавур кIелеяр республикада пара ама. Абур албанрин килисаяр хьунин фактарни тIимил туш. Мусурманвал кьабулайла анриз фин гьарамар авур виляй и тIвар ганва и кIелейриз.Заз зи хуьр пара кIанда. Анин гьар къванцихъ, гьар жегъирдихъ галкIанва зун. Идан себебрикай садни адан тIебиат я. И кIанивиляй зи кьилих хьиз къайи тир. Гьуьлелай 1300м кьакьанвиле авай хуьре кьуьд яргъи, гад серин фида. Гатфаризни зулуз гзаф марфар къвада. Гагь-гагь гьафтейралди алахь тийир марфари зун пелеш тадачир. Чими кIвале ацукьна дакIарда стIалриз яб гунин, пешерай ванар акьудинин, яргъи рушариз (хважамжамриз) килигунин лезетдихъ цIигел я зун. Юкьвал кьван живеда акIайла чи кцIи куьмекна зун акъудин рикIелай алатдани бес? Ви рекъера галатир кьван экъвез кIан я заз, Филифар.
Ина тамар гьар жуьредин гъуьрчерив ацIанва. Севери чипин шарагар чуьхуьдай сегьнеяр къалурдай чаз. Гьи кас Филфилада хьанач, ада лугьуда Хару-билбил Къарабагъда ава. Адаз асул хару-билбил акунач жеди. И цуькведин атир рикIелай алуд тийиз кIанзавайбур Филифариз атурай. ЦIуькверин атирдини навари инсан суьгьуьрда твада.
Хуьре Гьукуматдин крар кьилиз акъуддай векилдин дарамат, клуб, юкьван мектеб, улубрин кIвал, военнийрин част ава. Ина заз кIани са шумуд чкани ава. Сад лагьайди Регъуьн гуьне я. Ахпа Лапан, Мет, ЧIулав Шимер, Жуьт Хвехер, Яшма яйлах, Къайи булах, Фетягьан пел я. И чкайрикай аламатдин кьисаяр ава. ВацIун кьерей килигайла Филифар дагъларин къужахда муькъуьз ухшар я.

Дилбер АГЪАЕВА