КцIар райондин сур чIаварин хуьрерикай сад. ТIварцин этимологияди вичин тарих къадим, ислам, христианвал чи челерал къведалди тирди лугьузвай са хуьр. Садрани и хуьре тахьай зун хуьруькай малуматар къачун патал фаданлай Бакуда уьмуьрзавай рехи кас Рагьман халудин къвалав атана. Ада хуьруьнвийри ЦIехул тIварцин манадикай лугьузвай са шумуд версия ахъайна:
* ЦIуь – гаф диб хьиз кьуна са версия хьиз хуьруьнвийри Апшерондай гъиз хуьре ва дагъдин вини хуьрера кьел маса гуниз килигна ганвай тIвар.
* ЦIехуьлвийрин мецерай мецериз атана чав агакьнавай мифра VIII – вишйисара арабрин халифатдиз акси акъатнавай ЛакIзан дередин кьушунрин чIехид хьайи ЦIехуьлви ЦIИЛ ЦIИМ тIвар алай къагьримандин хатурдай яз ганвай тIвар.
Гаф авачиз и версияйризни, кьиле фидай гьахъ ава. Анжах хуьр экъвена адан тIул, географиядин чкадиз килигна ва тарихдин улубра, гъилин-к­хьин­ра вил экъуьрна фикир лугьуниз тай авач.
Зун хуьруьн мектебдин муаллим Милгьаж Милгьажоваз мугьман хьана. Адахъ галаз сифте цIуру хуьр хьайи тепедал хкаж хьайила заз и хуьруькай Дербентдин ухшарвилер атана. Дегь чIаварилай латай асирдин пудкъадлагьай йисаралай ЦIехуьлар алай тепе пуд патай кьвал я. Кьве патавай кьвал лап дерин я. Даяз патайни эвелра кIеледин цлар хьайи амукьар аквазма. И пелен тIварни Къаладин пел я. Хуьр пелелай са тIимил агъадихъ акай хьанва. Хуьруьн кIвалерин хандакIарни гьеле аквазма. ЦIуру хуьре кьве сурар ама. Вини хуьре кьакьан пелерни ава: Яран пел, Яран кIунтI, Кьалун кьил, Шимер пел ва КIелед хьев, ЦIверин пел ва мсб. Гила чна и пелер сад – сад тупIалагъин.
— ЯРАН ПЕЛ – и къакъан пеле сифте Каспидилай къарагъай ракъинин яр акьазва. Мумкин я и кар себеб яз адаз Яран пел лугьузва.
— ЯРАН КIУНТI – мумкин и кIунтI гъилерив хкажнава ва и кIунтIунал цIехьулвийри Яран Сувариз цIаярна цIийи йис вилив хуьда.
— Кьвалун кьил – патав гвай и муькуь хуьрера кьакьан къаварал далдамар ядайла(Далдамдиз Дагъустан лезгийри лугьудай КЪАВАЛ гаф и кар виле кьуна лугьун мумкин я) ЦIехуьлвийри далдамар Кьвалун кьилел яна ГъуцIариз мехъериз эвер гуда.
— Шимер пел – Кьвепеледин Камарван хуьрени и тIвар алай пел ава ва чи Абулфез Алиева и тIвар ШУМЕРрик галкIанвай са топоним гьисабзава.
-КIЕЛЕД пел( КIлед хев тIвар алай топоним Яргундални, Ахьцегьани ава) – и пелей чагъизвай къенчIебдин кIусари къалурзава хьи, инаг курган я. Сур чIавариз ягъийрик галаз женгера кьейи КАСар санал курганра кучудай ва а сурал хъенчин къапар хаз ванер ГъуцIарив агакьардай адет авай.
— ЦIУЬКIВЕРИН ПЕЛ (цIерекьар)– мумкин я и пелел ГъуцIариз къурбандар гузвай. Чпирдални «ЦIукI алай пел» лугьудай зиккурат ала.
Алава хьиз завай квез ХИДИРАН ХЬАЙДИКАЙ чирвилер гуз жеда. Инаг — ЦIайлапанди ягъай пел гьисабзава. Вучиз и тIвар рикIера, мецера ама ва адаз фикир гузва лагьайтIа, сур чIаварин мифологиядиз килигна ЦIАЙЛАПАН — АЛУПАН ГЪУЦРАН ЯРАКЬ гьисабзавай ва гунагьар авайбур ада цIайлапандив ядай.
Винидихъ кхьенвайбурай квезни аквазвайвал ЦIехуьлрин тIварцин манадик сур чIавара, гьа чIаварин лексикада экъвена канзава. Яни хуьр дегь чIаварилай авай. И факт хуьруьн сур сурара авай христиан чIаварин ва Алупан чIаварин (пуд гьавадин) сурари къалурзава. ЦIехуьлрин хуьруьн са кьетIенвални ам я хьи, хуьр ктур чка Кьулан вацIун ЛЕФ(юг) пата ава. Яни КIуррин вацIун, Кьулан вацIун къерехра пунар ктунвай хуьрер асас яз кефер патара ава. Имани суварай авахьзавай вацIари чилин экватор пад(юг – Леф — кьибле пад) гатада лугьуз а пата хуьр кутун тIимил гьалтзавай кар я. Мадни чун хквен хуьруьн тIварцел. Зи кьве версия:
1. ЦIе(ГЬ) – ХУЬЛ. Кавказ Алупанияда сентябр вацран 22-даз къурбандар гудай сувар авай. Вучиз сенябрдин 22 лагьайтIа и югъ Йисан зур я(22 март Яран суварилай дуьз 6 варз ахпа 22 сентябр) ва и юкъуз инсанри йисан магьсулар кIватIна къурбандар гудай. Асас яз къурбан хьиз тукIвазвайди ЦIЕГЬ тир. Гьа и кар виле аваз цIегь пак гъайван гьисабзавай ва адан вири чкаяр цIун кIвале вине къадай. Гила чна абур сад – сад тупIалайин:
-Крчар — цлакай куддай, чатIухъанри абрукай чкIулрин, гапуррин тумар расдай,
-Хам – виридалай хъсан целер ва никегъандин сивер, цлар уьсендай ва далдамрин хъурхъар.
-Як – виридалай кани ва масан мугьмандин кIвачик цIегь(кьун) туквадай.
— КьачIур – тIям квай чIем ва мекьи хьайила далуяр тIушундай.
-Ниси, нек, булама – виридлай хъсан тIям авайди гьисабда.
-ЧIарар-мисе, хъуьцуьганра твада, хьар илигдай хъипи накьвадихъ кутада. Гьа икI чавай и сиягь мадни артухариз жеда. Зун яргъариз акъатна ЭХЪЕН вацра 7 цIегь тукIуна адан — 7 орган кьакьан пелел чIахмахдин къванцел кудай ва адан гумни ни ЦАВАРАЛ ракъурдай… ЦIехулрал сур чIаварилай базар жедай. Лезги хизандиз гьар йиса герек къвезвай цIегьер асас яз цIехуьлвийри хьуьн мумкин я. И кеспи фагьумда аваз ЛакIзан дередин лезгийри хуьруьз ЦIЕГЬЕР ХУЬДАЙБУРИН ХУЬР тIвар гун мумкин я. Яни ЦЕГЬ ХУЬЛдал машгъулбурин хуьр.
2. ЦIегь амукьзава ва адаз ГЬУЛ артух жезва. Вахт финивай Гь – гьарф деформация хьана квахьзава ва тIвар ЦIЕГЬ ГЬУЛ хьиз ваъ, (кьве ГЬ санал ала лугьуз сад квахьун мумкуьн я) ЦIЕХЬУЛ хьиз тIварциз элкъвезава.

ЦIЕХУЬЛРИН СИХИЛАР
1. Ташнаяр – Чпи –чеб къадайбур, садвал авайбур хьиз гьисабзава.
2. Шабанар – хуьруьн аборигенар яз гьисабзава.
3. Алежанар – ТIигьиржалай атайбур, УстIарар, ЛакIаб хьиз – какур Алижанар
4. КъунатIар, къунагъар – Текидалай атайбур, Гъелерин устIарар.
5. Ланкьар – Текидилай атайбур, лакIаб хьиз бишибур.
6. ПIирер – Текидилай атайбур гьисабзава.
7. Чагъурар – Терсбур, рекъе тифидайбур.
8. Филяй атайбур, Сумугълай атайбур, Край атайбур, Бахцугъай атайбур.

ТОПОНИМАР
Келерхъанан кам(Калунхуьруьк галаз часпар); Пазу(Кьулан вацIун кIилеллай ник); Шмер (Шумер) пел; Шмер гуьне, Саядан пел; Регъверин чка; Каркунд кам; Къузгъунар ацакьдай пел; Дугун (ник); Гьажид кIунтI; КъермецI(ник); Яран кIунтI; Абдуллагьан къурухь; Мугъел пад; Свах квай никер, Вака свах ктаддай ник ; Хидир хай (Цайлапанди ягъай пел) Къурбанан никер; ЧIулав югъ (рук); Чумалрин бахча; Къурухь (рук); Аскеран багълар; Рукад вацI; Къарасуяр (кьер, гъетер къадай чка; Яргъи кам. Мажлуман ник, Кьулар кам, ЧIакьалар, Муьгъуьн кьуьнт, Салар кIири

ГЬИДРОНИМАР – БУЛАХАР
Гьагъа булах; Вини булах; Суван лат; Шхер булах; Сувар булах; Кичи булах; Казар булах; НуцIра булах; Мугъуьн кьунтуьн булах; Вини булахдин вир; Салар кIиридин кьаник квай булахар (Кьулан вацIни – Рукан булах какахзавай чкадин тIвар), КуьцIуьр буллах, Хуьруьн булахар

БАГЪЛАР
Гьажихандин багъ; Беширан багъ; Няметан багъ; Кериман багъ; Айибан хандакI; Ругьуллагьан багъ; Назлуперидин багъ; Салегьан хъар-хъун тарар

ЦIЕХУЬЛРИН ПIИРЕР — ЭВЛИЯНАР
1. Жегьил пIир, (9 сурун винеллай ПIИР).
2.Тагьир бубадин пIир – ЦIай атайла фидай пир. (Инал атайбур гьанал ксуда, начахвал хъфида)
3. Агъа булахдал алай Чиледин пир.

ХУЬРУЬКАЙ КУЬРУЬ МАЛУМАТ
ЦIехуьлрин цIуру хуьр Яран кIунтIунилай виниз пеле хьанава. 1961-йисалай абур кIаник дуьзендиз куьч хьанва. Эвел Айдунбеков Мухтадиран тIваруник галай совхоз, гила ЦIехуьлар, Калунхуьр ва ТIигьиржалар са беледиядик гала. Агьалийрин сан 500-аз мукьвал я, 115 кIвал ава. Бакуда 70-алай гзаф, Дербентда 30-алай гзаф, Сумгъайитда 20-алай гзаф, ЦIехуьлрин убада 25-алай гзаф хизанди уьмуьрзава. Чилер 289 кв. км-диз барабар я. ЦIехуьлар гьуьлелай 600 м кьакьанда ава. Ам КцIарилай 38 км ЛЕФ пата Дагъустандин часпарда ава.

Абир ЭчIехви,
кхьираг, этнограф,
Баку-ЦIехуьл