ЧIехи шаир ва адиб Забит Дадашбаладин хва Ризванов I926 лагьай йисуз Самур вацIун кьибле патавай Манкъулидхуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб акъалтIарайдалай гуьгъуьниз ада Къубадин педучилище куьтягьна ва са кьадар вахтунда муаллимвиле кIвалахна. I944 лагьай йисуз аскервилиз фена. Адан туькIуьрунрин сифтегьан чешмеяр гьа йисаз талукь я. Дяведилай гуьгъуьниз Забит Ризванова Бакудин Вини партиядин школа (ВПШ) куьтягьна, са жерге жавабдар къуллугърал акъвазна. I959 йисуз ада Махачкъалада вичин сифте ктаб — «Дадашан дустар» чапна. Гуьгъуьнин йисара лазги ва урус чIаларалди адан «Шагьнабатдин сел», «Гар чуьлда жеда», «ГъвечIи кIел», «МискIалар», «Илгьамдин пери», «Кьелни фу», «Гаруз гегьеншвал кIанда», «Пайгъамбардин къацу пайдах», «Самур вацIун кьибле пата» ктабар Махачкъалада, Бакуда ва Москвада акъатна. Забит Ризванова Байрам Салимовахъ галаз санал кIватIна туькIуьрнавай лезгийрин кьегьалвилин эпос «Шарвили» кьилдин ктаб яз Махачкъалада I999 йисуз чапна. Адан хва Ризван Ризванова урус чIалаз элкъуьрнавай «Шарвили» эпос 2008 йисуз Махачкъалада чапдай акъатна. Гьайиф хьи, гьеле Забит Ризванован вири эсерар кIелдайбурув агакьнавач. Алай чIавуз  адан архив (цIудралди романар ва повестар, пьесаяр ва поэмаяр, агъзурралди шиирар, марифатдиз ва медениятдиз талукь тир макъалаяр ва жагъурунар) Дагъустанда ава.

I99I лагьай йисуз Забит Ризванов рикIел хкунар кхьинив эгечIна. «Зи уьмуьрдин шикилар» тIвар алай и эсерда Забит Ризванова анжах вичикай ваъ, вичин дустарикай, къуни-къуншийрикай, вафалувиликай ва хаинвиликай, хийир ва шийирдикай, са гафуналди, вичин вилерай акур дуьньядикай, баркаллудаказ фейи уьмуьрдин рекьерикай тади квачиз, гьич са куьлуь-шуьлуьни рикIелай алуд тавуна, галай-галайвал ихтилатзава. Вичин мана-метлебдин жигьетдай и эсер А.Герценан «Былое и думы» ктабдихъ галаз гекъигиз жеда. Забит Ризванован «Зи уьмуьрдин шикилар» тIвар алай эсер лезги эдебиятда мемуаристикадин сифте кам я. И эсердин са бязи чIуквар 200I йисуз «Самур» журналди вичин ругуд лагьай нумрада Забит Ризванован 75-йисуз талукь яз чапнай. Агъадихъ чапзавай «Зи уьмуьрдин шикилар» ктабдин сифтегьан кьилер Манкъулидхуьруьн тарихдизни талукь я.  И кьилер чапдиз гьазурайди Забит Ризванован хва, Россиядин ва Дагъустандин медениятдин лайих кIвалахдар, Дагьустандин гьукуматдин премиядин лауреат, тарихчи ва таржумачи  Ризван Ризванов я.

БУБАДИН ХВА
Низ чида кьван,  вуч аватIа кьисметда?!
Зи чIехи бубадин мецелай. 
Зун кьуд йисавай цицIи аял тир. Миресривай чара жедайла, зи бубади вичел гьалтай тек са утагъдив агудна хьиз, арада айван аваз, цIийи кIвал эцигзавай. Гатун эхирар тир. Гьавани — чими. ЯтIани, зи чIехи буба Абдулгъаниди вичин къуьнерик кавал вегьенвай. Ам далу ракъинихъ элкъуьрна ацукьнаваз, кIвалахзавай вичин хцизни сусаз килигиз-килигиз, муьргуьди гатазвай. Зи кьилелни алач, кIвачелни. Тандал алайди метIерал кьван яргъи, са шумуд чкадлай пинеяр янавай перем я. КIвале заз ван къвезвайди, «и аялдиз са цIийи перем къачуна кIанда» гафар тир. Абур заз гагь зи буба Дадашбаладин, гагьни диде Мединадин сиверай ван къведай. Зи буба кьакьан буйдин, кIулар са тIимил кьван хкатай, кьурай, яхун итим тир. Диде — аскIан буйдин, расу чIарар авай, чин са тIимил яргъи, зиринг дишегьли. Икьван гагьда заз ам мус ксуз, мус къарагъзавайди ятIа, акурди тушир. Лежберар кIекрен эверунал къарагъна, кIекрехъ галаз ксузвайди а береда заз чидачир. ЧIехи буба муьргуьди гатазвай. Зи дидедини бубади гьекьедаваз кIвалахзавай. За гъенелай куьлуь къванер кIватIиз, жуван перемдин ценцеваз абур тухуз, акваз-акваз кьакьан жезвай цларин патав ичIирзавай. Зун квелди машгъул ятIа акур дидеди вичин гъуьлуьз лагьана: -Ву-у-ув, я итим! Вун са инихъ килига тIун! Аку, гъвечIида вучзаватIа!.. Бубади гъилевай къван цлал эцигна. Заз килигайла, адан чина мили хъвер гьатна. Адет яз, тIимил хъвердай зи бубади лагьана: -Маншаллагь! Бубадин хва я! И келимадин мана а чIавуз заз, гьелбетда, чидачир. И гаф, аквар гьаларай, муьргуьди гатазвай чIехи бубадизни ван хьанай. Юзана, ада вичин атIугъай ванцелди лагьана: -Ризванрин несилдик садрани тенпел ксар хьайиди туш! Зи бубади кIвалени, къецелни, маса инсанар алай чкайрални вичин папан тIвар кьадачир. Ада папаз «Яда!» лугьуз эвердай. Дидедини вичин гуьлуьз гагь «Я кас!», гагь «Я итим!» лугьудай. ЧIехи бубадини зи дидедин тIвар мецел гъидачир. Герек хьайила, ада зи дидедиз «Я свас!» лагьана эвердай. Им тек са чи кIвале авай адет тушир. Им чи хуьре дегь девиррилай амай адет тир. Ценцеваз куьлуь къванер тухудайла, зун зи гьакъиндай лагьай гафарин гъавурда акьуначиртIани, амма за ийизвай кIвалахди дидедин, бубадин ва чIехи бубадин незерар желбайла, заз хвеши хьайиди, разивал какахьай гьиссери таъсир авурди гилани зи рикIел алама.

ЧIЕХИ БУБАДИН ТIУЬНАР
Гьар са касди  тIуьниз килигай кIвалахда.
Зи чIехи бубадин мецелай. 
Зи чIехи буба Абдулгъани аскIан, ацIай тан авай, хъуькъверин кIуфарик са жизви яру тав квай, ихтилатрал рикI алай итим тир. Ам вичин уьмуьрда гьич садрани Манкъулидхуьряй патахъ экъечIайди туш. Адан лап яргъал сефер чи кIвалерин вилик квай мискIиндин гъенел фин тир. И мискIиндиз хуьруьнвийри «ЧIулав мискIин» лугьудай — адан къавуз чIулав ракь чIугунвай. Хуьруьн юкьваллай Жуьмя мискIиндиз вирибуру «Лацу мискIин» лугьудай — адан къавуз лацу ракь чIугунвай. ЧIехи бубадин лап рикI алай дуст чи мягьледин фекьи Мустажиб тир. Ам зулузни хъуьтIуьз саки гьар са нянихъ чи кIвализ къведай. Ацукьдай зи чIехи бубани яхун, тарч хьтин Мустажиб мегъуьн кIарасрикай цIай хъувунвай къулан патав ва абуру чпик ахвар акатдалди ширин ихтилатар ийидай. ЧIехи бубадин къужахда ацукьна, абурун ихилатрик яб акализ-акализ заз жув мус ахвариз фейитIани чир жедачир ва экуьнахъ зун дидедин месик кваз ахварай аватдай. ЯтIани, кьуьзуьбурун ихтилатар зи бейнида къекъведай ва абур нянин фу тIуьна, къулан кIане ацукьзамаз, зунни атана ацукьдай чIехи бубадин къужахда. Гьа чIавалай зун дегь девирдин ихтилатрал ва махарал, хкетрал ва къемедийрал, манаквай мисалрал ашукь хьанай. ЧIехи бубадихъ кIарасдикай раснавай зурба са кур авай. Ада гьа куруниз цIурурнавай чими чIем ичIирдай, чIемедик кап ганвай баят фу какадардай. Ахпа ада вичин чIарчIи тIушуннавай гъиле кIарасдин тIур кьадай ва сивин къваларикай стIалар куьрс жез-жез са кур чIемни фу недай. А чIавуз зун дуьшуьш хьайила, чIехи бубади са ацIурай тIур чIемни фу зи сивихъни мукьва ийидай. Амма чIемедин атирди зи рикI зайифардай ва заз экъуьчуьн къведай. Зун тадиз кIваляй катдай. -ТIуьна кIанда, тIуьна! Са бадидавай чIемни тIуьн тавур аялдикай гьихьтин жегьил хьурай?! ВетIре кIасзамаз къведа адаз цIай ва ам хинедин ранг чиниз янавай зайифди жеда! Гьа и гафарин ван къведай заз гьамиша зи сивихъ яргъи авур тIурунавай чIем тIуьн тавуна катдайла. -Цлар мягькем тахьай кIвалерикай кIвалер жедани?! — лугьудай чIехи бубади за фу тIимил недай чIавузни. Адан рикI алай хуьрекрикай садни хешил тир. Хешилдиз гзаф некни, чIемни, виртни яна ада вичин зурба кур кьведра ацIурна недай. Ахпа ам, кьамуз акъатнавай гьекь михьна хьиз, чин цавална агалтдай ва заз лугьудай: -Ша, чан хтул, бубадин руфунал кьуьлера! Зун акьахдай адан руфунал ва тIуш гудай. ЧIехи бубади «Ахвайш!» лугьудай. Аквар гьаларай, за тIуш гуникай адаз регьят жезвай. Амма а чIавуз ада икI вучиз ийизвайди тиртIа, заз, гьелбетда, чидачир. Гьа вахтунда ацIай кьеч хьтин зи бадеди лугьудай: -Я кьуьзуьд, вун и хешилди рекьида гьа! -КичIе жемир, зи яшар вишев агакьарнавайди гьа и хешил я, къари! — жаваб гудай ада. ЧIехи бубадин яшар вишелай алатнавай. Баде лагьайтIа, адлай гзаф жегьил тир. ЯтIани, вирибуру «Бадедин тIуьн — йикъа са хурма я!» лугьудай. А чIавуз, гьелбетда, хурма вуч затI ятIа, заз чидачир. Хурма лагьайла, бадедин рикI алай чубандин аш зи вилерикай карагдай, куьз лагьайтIа зазни ам кани тир. Аш чи кIвале датIана чрадай: чаз «Тала» лугьудай чкада хир авай ва гьар йисуз ана пурунз цадай. ЧIехи бубадиз кIани хуьрекрикай садни лапагдин лекьерикай, къенен пийрикай, рикI-дуркIундикай, абур какадарна чранвай къавурма тир. Къавурма тIуьрлани, ада зав вичин руфунал куьлериз гудай. ЧIехи буба тIуьнал рикI алай итим тир ва ада са шумуд югъ гуьгъуьниз, тIуьна кIанзавай хуьрек виликамаз гьазурун тIалабдай бадедивай. КIвале адан хатур хадай гьич са касни авачир.

ФЕЙЗЕ БАДЕДИН САНДУХ 
Аллагьди тагайди  вуна гьикI къачуда?
Бадедин суал. 
Зи баде кьечI хьтин, лацу якIарин, рикIиз чими дишегьли тир. Гзафбуру лугьудай: «Фейзедин мецел вирт ала!» Баде нихъ галаз рахайтIани, адан мецелай «Чан, зи рикI» лугьудай келима кими жедачир. Ширин мез авай Фейзе бадедин хатур вирибуруз багьа тир. Адахъ «Ваъ!» лугьудай гаф авайди тушир. Айгьана, са нин ятIани тIалабун кьилиз акъудиз тахьайтIа, Фейзе бадеди тамам са вацра а кардикай хиялардай ва хажалат чIугвадай. РикI гзаф михьи инсан тир зи баде. Хъел атана ягъайтIани, адан гъили зеррени тIардачир. Адан гъил цавай зарбдаказ къведай, амма акьурла, тIар жедачир. Фейзе баде зи чIехи бубадин кьвед лагьай паб тир. Адахъ вичин сифте гъуьлелайни веледар хьайиди тушир. ЯтIани, гьич садани адаз сивинсузвал къехуьн авуначир. Адаз зи бубани зи диде вичин хайи балаяр хьиз кIани тир. Бадедихъ винел пад ракьун зуларалди чапдаказ нехишарнавай са сандух авай. Адан винел шумуд къат мес-япгъан кIватIнавай. Абурун винелай къерехрик цIилер квай, рагъул ва вичелай ранг алахьнавай парчадин перде экIянавай. Гагь-гагь чIехи бубади чина хъвер аваз лугьудай:  -И къаридин сандухдай къуьрен карчни жагъида! Заз, гъвечIи аялдиз, гьелбетда, чан алай къуьр акурди тушир. Амма къуьрен карч гьихьтинди ятIа, чириз кIанзавай. Гьавиляй садра за бадедиз лагьанай: -Баде, заз ви сандухдай къуьрен са карч це ман! Фейзе бадедин чина рагъ хьтин хъвер гьатнай ва ада жаваб хганай: -Вун са бубат чIехи хьухь, къуьрен карчни гуда за ваз, маса затIарни! И гафарин ван атайдалай кьулухъ, зун жув мус чIехи жедатIа лугьуз, вил алаз хьанай. Эхирни вахт атана агакьна. Чи арада и ихтилат хьайи са шумуд йисалай гуьгъуьниз чина гьамиша ракъинин нур авай, мецел вирт алай баде, лугьунриз килигайла, чIуру хума галукьна кьена. Бадедин сандух чIехи бубади хцив, яни Дадашбаладив, кIваляй акъудиз туна. -Твах и сандух, — лагьанай ада, — ам ви сусаз кьисмет хьурай!    Гьа икI зи диде Фейзе бадедин сандухдин иеси хьанай. Дидеди, гьелбетда, ам ахъайнай. Ана гьар жуьредин къадим девирдин пек-лек, парталар, парчаяр, иер нехишар алай гуьлуьтар ва маса, зи рикIел аламачир, гзаф затIар авай. Ана авачирди анжах къуьрен карч тир. -Ина акьуллу са сусан жигьизар ава, — лагьанай дидеди, — Амукьрай ибур. Чна чи хциз свас гъайила, ибур гьадаз гуда! Гила за виликамаз къейд ийин: а сандухда авай лап иер ва багьа гимишдин камари Ватандин ЧIехи дяве авалайла зи бубади армиядиз куьмекдай фондуниз ганай. -И камаридин къимет са вик гамишар тир! — лагьанай а чIавуз зи бубади. Сандухдай акъатай дегь девирдин гапур гилани чи кIвале амазма. Гьелбетда, за ам, бадедин ядигар яз, жуван рухвайриз тунвайди я. Бадедин сандухдавай ваз и дидедин багьа савкьатар хьиз хуьзвай муькуь шейэр вири дяведин каш авай йисара сад-сад маса ганай. Абурухъ къачур мухан фа чи хзандиз куьмекнай. Зи рикIел алама: сандухдай маса гун патал нубатдин шей акъуддайла, зи дидеди Фейзе бадедин руьгьдиз ясин кIелдай. Ада ясин кIелзавай ширин ван гилани зи япара ама.

РИЗВАНРИН СИХИЛ 
Ирид архаяр чин тийидай,  абурун гьуьрмет хуьн тийидай касдиз гъейрат квай итим лугьуз жедач.
Дегь девирдин ктабдай.
Ша, кIандатIа, чун ачухдаказ рахан. Лезгийрихъ чпин пуд ва я кьуд бубадлай а патан бубайрин тIварар чидайбур тIимил ава. Гьавиляй вичин тарих течизвай халкьдиз Аллагьди азадвал гайи чIавуз, адаз гьи патахъ, нихъ галаз, вуч паталди фидатIа, чир жедач. Ам акахьна амукьда. Зи бубадин тIвар Дадашбала я. Адан бубадин тIвар — Абдулгъани.  Адан бубадин тIварни — Ризван. Ризванан бубадин тIвар — Абдулгъани, адан бубадин тIвар — Исмихан ва гьа икI сад муькуьдан гуьгъуьналлаз — Гьажибала, Шабурхан, Салар, мад Шабурхан. Заз кьуьзуьбурун сиверай ван атайвал, и эхиримжи Шабурханан бубадин тIвар Къафлан тир. Анлай анихъ тайин тир малуматар авач, амма са бязибуру тестикьарзавайвал, а Къафланан чIехи бубайрин арада Гьапут, Шарван ва Чуру тIварар алай ксарни авай. Сифтедай абурун бине Миграгъ хуьр тир. Ризван бубадин вахтунда чи сихил Миграгъай экъечIна Манкъулидхуьруьз куьч хьанай. Ана исятдани Миграгъар тIвар алай мягьле ва сихил амазма. Миграгъар лугьудай сихил Манкъулидхуьре кар алакьдай лежберар ва хпехъанар яз гьисабзавай. Абурун жергейрик девирдиз килигай лап хъсан кIелунар авур ксарни хьанай, бажарагъквай устIарарни.    Зи чIехи буба Абдулгъанидихъ кьве хва хьанай. Сад зи хайи буба Дадашбала тир. Забит тIвар алай зи ими агакьнавай жегьил яз, ЦIийихуьруьн дугуна гъуьр регъвена хуькведайла, яцаривай хуьз тахьана, гуьнедай агъуз авахьай ва ярх хьайи арабадин кIаник акатна кьенай. Ам кьейи чкадиз агьалийри гилани «Забит кьейи гуьне» лугьузма. Зун дидедиз хьайила, зи чIехи бубади зал вичин жегьил телеф хьайи гъвечIи хцин тIвар эцигнай. Гьа икI зи тIвар Забит хьанай. Абдулгъанидин стхадин тIвар Абдулали тир. И кьве стхадин кIвалер сад-садак галкIанвай. Абдулалидиз рухваяр хьаначир. Абдулгъанидинни Абдулалидин тахай стхадин тIвар ТIайиб тир. ТIайибахъ кьве хва хьанай. Абурукай чIехидан тIвар — Чубан, гъвечIидан тIварни Мегьман тир. И Мегьман жегьилзамаз кьенай, Чубан лагьайтIа, Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьанай. Чубанахъ ТIайиб тIвар алай са хва амукьнай. Гила Манкъулидхуьревай чи кIвале адан хзан  жезва. Зи миресрикай сад Ахундан Къайибалидин хва Незераали тир. Ада са чIавуз туьквенда кIвалахнай, ахпа вичиз парталар цвадай са машин къачуна, гьадлай къвезвай хийирдал кьил хуьз хьанай. Адахъ кьве хва хьана. Садан тIвар — Имирсултан, муькуьдан тIварни Шефиюллагь я. Абурухъ гила чпин хзанар, рухваяр, рушар ава. Муькуь зи миресар — Межит, Имираслан ва Исмейил я. Абурухъни чпин рухваяр ва хтулар ава. Ризванрин сихилди чпин рушар гайи ва чпи рушар къачур къавумарни ва гьа къавумрин мукьва-кьилиярни кваз кьуртIа, Манкъулидхуьруьн чIехи са пай мукьва-кьилияр яз гьисабиз жеда.

УРТАХАР 
Гъили гъил чуьхуьда,  гъилери — чин.
Халкьдин мисал. 
Манкъулидхуьруьн лежберри уртах хьана цан цадай, пурунздин хирни уртахдаказ кутIундай, куьз лагьайтIа са хзандихъ яцар, гамишар авайла, мукуьдахъ  абур жедачир. Садан хзанда итимар гзаф авай, муькуьдан хзанда — тIимил. Садахъ гзаф мулк жедай, муькуьдаз бес кьадар чил авачир. Ихьтин себебриз килигна, лежберар уртах хьана кIвалахуниз мажбур тир. И адет мус арадиз акъатайди ятIа, садан рикIелни аламач. Амма уртах хьунихъ махсус, садавайни дегиш тежедай, вири патарихъай фагьум гана тайинарнавай къайда-къанун авайди тир. Уртах хьана гьасилнавай магьсул уртахри чпин такьатрин кьадардиз килигна виликамаз тайинарнавай къайдадаваз пайдайди тир. Гьар са хъзандихъ алава яз вичин кьилди цанвай гъвечIи никни бустан жедай. И гъвечIи никIериз кIвалевай кьуьзуьбуру ва гъвечIи аялри къуллугъ ийидай. Чи хзандихъ Манкъулидхуьрени, «Тала» лугьудай чкадани ник авай. Талада чибуру хир кутIунна пурунз цадай. Ана чахъ са чIехи багъни авай. И багъда Абдулгъаниди ва Абдулалиди чпиз кьве гьавадин гегьенш кIвал эцигнавай. Гьа и кIвалин патав чи мирес Незералидин аскIан дехме гвай. Адахъ ина хъсан са багъни авай. Хирин ва никIин чкаяр адани кIвале эркекар авачир Абдулалиди гзаф вахтара уртахрив кирида вугудай. Манкъулидхуьре чи хзандиз кьве ник авай. Ана зи бубади гьар йисуз мух, къуьл, цуькI, нахутI, мержимек цадай. Гьа икI чи хзандихъ гьар йисуз бес кьадар ризкьи жезвай. Алава яз чаз гуьгъуьна барцIак авай калгамиш, са балкIан, кьве кал авай. Абдулгъанидихъ пуд агъзурдалай виниз хперни авай. Абур мажибдаллай чубанри хуьзвай. Чубанрин серкердихъ галаз Абдулгъаниди гьахъ-гьисаб ийидай. Абдулгъанидиз вичин хпер гьина ва гьикI хуьзвайди ятIа, чир хьайиди туш. Ам садрани хуьряй къерехдиз экъечI тавурди за винидихъ къейднай. Чубанрал кьил чIугваз физвайди, герек хьайила, як патал хпер гваз хуьквезвайдини зи буба Дадашбала тир. Гатуз гвен гуьдай вахтунда, магьсул кIватIун патал такьатар агакьдачир, гьавиляй гзафбуру паталай куьмекар кьадай. Куьмекчияр чи хуьруьз Ширван ва Мугъан патарай ва гьатта Иран патайни къведай. Абуруз «бичинчи», яни гвен гуьдайбур лугьудай. Бичинчивилиз къвезвайбуруз чи хуьре «гьемшери» лугьудай. «Гьемшери» фарс чIалал «шегьерэгьли» лагьай чIал ятIани, чи патара «гьемшери» ажуз-ужуз хьанвай, са кап фан патал чинихъ акъатнавай инсанриз ва гьакIни туьрк чIаларал рахазвай халкьариз лугьудай. Гьемшерийриз чпиз гьикьван гьакъи гузвайди ятIа, виликамаз чизвайди тир, вучиз лагьайтIа и къайда йисаралди тайин хьанвайди тир. Гвен гуьзвай гьар са касдиз кIвалин иесиди йикъа пудра тIуьн гунин шартIуналди гьар са цIуд цуьл атIайла, са цуьл гьадаз зегьметдин гьакъи яз гун хиве кьадай. Идаз «дегьек» лугьузвай. Имни фарс чIала цIудай са пай лагьай гаф я. Гьемшерияр чи хуьруьз керпичар атIуз, кIвалер эцигзавайбуруз куьмекар гуз, бахчайриз ва гъвечIи бустанриз пер ягъиз ва маса залан кIвалахар авун патални къведай. Агьвалавай, амма кIвале куьмекар тIимил тир лежберри гьемшерияр вахтуналди, виликамаз икьрар хьанвай гьакъидихъ кIвалахдал кьабулдай. Бязи берейра Абдулгъанидини, никIер гуьдайла, гьемшерийрикай бичинчияр кьадай. Мукьваллай никIе кIвалахзавай бичинчийриз нисинин тIуьн тухудай чIавуз аниз физвайдахъ галаз зунни тухвай дуьшуьшар жедай. Фу тIуьна хьиз, чардахдик ацукьна, гьемшерийри манияр лугьудай. ЧIаларин гъавурда акьадачиртIани, абурун авазар ширинбур тир. Гьа авазар гилани зи рикIел алама. Абуру инсандин рикIиз зарулвал, чара атIай пашманвал квай гьиссер гъидай. Тек-тек берейра гьемшерийрин манийрик яб акалайла, абуруз фу тухвай Фейзе бадедин вилерал накъвар акъалтайдан шагьидни хьайиди тир зун. Хуьруьнвияр югъ-йиф талгьана фахъ галтугзавай, абур чпин дуланажагъдин шартIар хъсанариз алахъзавай, абуруз зегьмет чIугунилай ва чпин мал-мулк, эменни артухарунин кардилай гъейри са къайгъуни авачир. Абуруз гзаф вахтара Манкъулидхуьрелай къерехда вучтин крар кьиле физватIа, хабарни жедачир. Хуьруьз къариба хабарар гъизвайбур гьа бичинчи гьемшерияр тир. Садни, хуьруьн туьквенчи фидай Бакудиз, Дербентдиз, Генжедиз. Гьа касди гъидай дуьньядин хабарар. Адан гафарик кIвалахрал тефизмай кьуьзуьбуру яб акалдай. КIвалахзавайбуруз лагьайтIа, а хабарар гьич герекни авачир. Адан уьмуьр гьа вичин кIвалахди бегьемдаказ фитIинзавай. Мел туькIуьрунни уртах кIвалахдин, сада садаз куьмек гунин лап къадим адетрикай, важиб крарикай сад тир. Манкъулидхуьре цIийи кIвалерин къаварал накьв акъуддайла, лап гурлудаказ туькIуьрнавай мел жедай. И мелез неинки мирес-варисар, мукьва-кьилияр, гьакI хуьруьн жемят вири къведай. Меле зуьрне-далдамдин, манийрин ванер жедай. Жегьилри чувалраваз къавал накьв акъуддай, кайванийри атанвай кьван инсанриз тIуьн гун патал зурба къажгъанра шурваяр гьазурдай, хуьруьн аяларни мел авай кIвалин гъенел цегвер хьиз къугъвадай. Мелевайбуру кIвалин къавал бес кьадар накьв акъудна, ам гьайна куьтягьайдалай кьулухъ фу недай ва ряденихъ чпин кIвалериз хъфидай. КIвале кIвалахдай итимар авачир хзанрин ник гуьз, юг гатаз, кьуьгъвер гьализ куьмек гун патални мел туькIуьрдай. Ихьтин мелез атанвайбуруз тIуьн гудай адет авачир. Куьмекдиз атанвай итимрин чантайра чпин фуни къафун жедайди тир. Сар эвягъдайла, сарикай гъалар ийидайла кукрузар (пайгъамбардин къуьл) кIашарай акъуддайла, кIуртар-кавалар патал хамар тIушундайла ва гьар гьихьтин ятIани хзандин гуж агакь тийизвай, амма чаравачиз авуна кIанзавай кIвалах арадиз акъатайла, мел кутадай адет вирибуруз хас тир. Мелез эвердайла, садни инжиклу жедачир. Ихьтин кардал абур разивилелди фидай, куьз лагьайтIа мелери инсанрин арадавай дуствал, гьуьрмет мягькемарзавай. Абуруз гьа и мелера хуьруьн хабаррикайни ван къведай, яргъал хуьрера ва вилаятра хьайи крарикай малуматни жедай. Ихьтин мелерик жуваз адахли хкягъунни регьят тир, гьавиляй мелез гзафни гзаф жегьил гадаярни рушар къведай.

СУВАРАР 
Лувар квачир къуш жедач,  элдин сувар буш жедач.
Халкьдин мисал.
Зун аял тир береда, чи хуьре лап гурлудаказ кьиле фидайди Яран сувар тир. Ам цIийи йис алукьзавай сувар тирвиляй, адаз гьеле са варз виликамаз гьазур жедай. Суварин юкъуз силема («сил» гафуникай) чурун патал текнейра, синийра къуьл экIяйна хьиз, адав цIириз тадай. Ахпа а цIирерикай силема чрадай. Силемани уртах хьана чрадай адет авайди тир. Силемадик жуван пай кутун патал, цIирер гьазурнавай кIвализ са кьадар гъуьр тухун ва цIирер гатаз куьмек гун бес тир. Силема гьазур хьайила, гьарма сада вичи гъайи гъуьруьн кьадардиз килигай силемани тухудай. Силема тIям квайди тир, аял береда тIуьр силемадин дад гилани зи сиве ама.  Суварилай са шумуд югъ вилик вирибуру чпин кIвал, гъен хъсандаказ михьдай. КIвалевай кьван рухар, сумагар ва гамар гатадай, абурай руг акъуддай. КIвалерин цлариз лаз ядай, пек-партал чуьхуьдай, вири хзанди чуьхуьнагардай. Сувардилай вилик квай юкъуз «квалар» лугьудай. И юкъуз вирибуру суварин хуьрекар гьазурдай, атай мугьманриз пишкеш гун патал какаяр рангуна твадай, ширнияр чрадай. Нянихъ вирибуру чпин кIвалерин къаварал, айванрал, гъенерал чирагъар куькIуьрдай. И береда хуьр тамам ишигълаван жедай ва рикIиз хуш къведай ванералди ацIудай. Жегьилри ва аялри рекьерал цIаяр хъийидай, ва абур гьа цIаярилай гадриз къугъвадай. Сувардин юкъуз инсанар сад-садаз мугьман жедай. Мугьманар виликамаз туькIуьрнавай суфрайрихъ ацукьдай. Абуру сада садаз сувар мубаракдай, тIуьн тIуьрдалай гуьгъуьниз къарагъдай ва маса къуншидин кIвализ фидай. Атай мугьманар кьабулун патал кIвалера адет тирвал баде ва я цIийиз гъанвай свас амукьдай. Муькуьбур кьвед-кьвед, пуд-пуд хьана мирес-варисрин, мукьва-кьилийрин, къуни-къуншийрин кIвалериз сувар мубарак авун патал фидай. Аялар десте-десте сувар мубаракиз хуьр тирвал къекъведай. КIвалин иесийри абуруз рангунавай какаяр, паквар (кьурурнавай майваяр), ичер, кIерецар, тIунутIар ва ширнияр гудай. Яран сувариз хуьре сад садахъ галаз хъел хьанвайбур баришугъ хъижедай. Ихьтин баришугъвал туькIуьрин патал хуьруьн агъсакъалар алахъдай. Суварин йикъан нянихъ хзанар суфрадив агат хъийидай ва, тух ятIани, чпин суфрадилай са тIимил фу недай. Манкъулидхуьруьнвийри гьакIни Мегьамед пайгъамбар дидедиз хьайи йугъ — «мавлуд»,  «Сив хуьнин сувар»,  «Къурбан сувар» виликамаз гьазурвал авуна хъсандаказ кьиле тухудай. Идлай гъейри хуьруьнвийри цан цаз фена сифте ргал кутур югъ, гвен гуьз фейила, сифте цуьл атIай югъ, югарар гатана куьтягь хьайила, эхиримжи юган югъ, бустанравай ва саларавай майваяр кIватIна куьтягьайла «сал ару хъувур югъ» хьтин майишатдин  суварарни гурлудаказ кьиле тухудай.

ХУЬРУЬН ШАИР 
Гзаф акьул хьунни  кьилиз бала я.
Халкьдин мисал.
Кьве гьавадин чи кIвалерин вили крат кьван авай са къур алай. И къурук зулуз ва хъуьтIуьз къвал къвазвай берейра хуьруьнвийри мехъеррин дем туькIуьрдай. Анин са пипIе чIехи тIанур авай. ТIанурда цIай хъувурла, саки кьве юкъуз мягьледин папари инал фу чрадай. И кьве юкъуз чи къурукай дишегьлийрин «клуб» жедай. ТIанурдин патав са хьарни раснавай. Гьафтеда кьведра-пудра хьрак цIай кутадай ва а чIавузни инал мад дишегьлияр кIватI хъижедай. Гьа икI чи къуралай гзаф вахтара Фан атир алахьдай ва ина дишегьлийри чпин дердерикай, гьал-агьвалдикай рикIер хъуьтIуьл жедалди ихтилатардай. Гьа и къурук са вахтунда Дагъустандай атанвай къелечиди вичин кIвалахарни авунай. Чи хуьруьнви Урдуханов Абдуллагь адан цел чIугвадайди хьанай. И Абдуллагьаз хуьруьнвийри «Жуну Абдуллагь» ва яни адан са вил буьркьуь тирвиляй адаз «Буьркьуь Абдуллагь», ам акъалтIай кесиб тирвиляй «Кесиб Абдуллагь» лугьудай. И Абдуллагь устIар тир. Ада хуралай вишералди манияр ва шиирар лугьудай. Абдуллагьа хуьруьнвийрин къилихриз, хесетриз, дуланажагъдин шартIариз талукь тир «муьхеммесар» (тайин къайдадаваз туькIуьрнавай шиирар) туькIуьрдай. Гзафбуруз авайвал лагьай гафарикай хуш къведачир, гьавиляй адак «дили», «гижи» лакIабарни галкIурна, адаз вежеваз туьгьметардай. Гьа и Кесиб Абдуллагьа цел чIугваз куьмек гайиди гележегдин Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир тирди а береда гьич садазни чидачир. Хуьруьг Тагьра вичиз кесибвили тади гайила, Къуба пата къелечивилел машгъул хьайила, чи хуьруьз къвез, вичин хванахва, зи чIехи буба Абдулгъанидин кIвалерин къурук къелечивилин тадаракар туькIуьрдай. А чIаварилай са хейлин йисар алатайла, зун гьа касдин уьмуьрдикай повесть ва пьеса кхьин патал I953-йисуз Хуьруьга гьа касдин мугьман хьайи береда, ада завай зи чIехи бубадикай, Кесиб Абдуллагьакай жузун-качузун авунай ва Манкъулидхуьре вичи гьикI кIвалахнайтIа, ихтилатнай. Са чIавуз Манкъулидхуьруьн Советдин председатель хьайи кьвалан пад хьтин зурба дишегьли Ханпиче адан рикIел аламай ва ада гьа Ханпичедин къажгъанриз гьикI къеле ганайтIа, къемеди са ихтилатни авунай заз. А ихтилат ихьтинди тир. Ханпичеди къелечидин патав са шумуд ягълавни са къажгъан ракъурнай. Алатай сеферда гьа ихьтин къапар гъайи чIавуз къелечиди адавай вичин зегьметдин гьакъи къачуначир, вучиз лагьайтIа адав Ханпичеди вичин вири крар гьакъи тагуз туькIуьрзавайди я лугьудай хабар агакьнавай. Ам хуьруьн гьаким тир эхир. И малумат фикирдаваз, Тагьира и сеферда адан ягълавризни къажгъандиз са жизви чими жезмазни абурулай хъирепI алатдайвал къеле гана. Ханпичедиз икьван гзаф къеле гунай Тагьираз зегьметдин гьакъи гуз кIан хьанай, ятIани а мискьи дишегьлиди адаз са къажгъандавай аш чрана ракъурун кьетIнай. Ашни цIийиз къеле ганвай къажгъанда чразвайди тир. Аш чрана, Ханпичеди адакай сифте вичин гъуьл Гьуьсейналидиз акъуднай. Кепкирдаллаз къеледин са къат кьелечI чарни акъатна акур Ханпиче кардин гъавурда акьуна, ва ада тадиз а къажгъан къене ашни аваз къелечидин патав гъанай. Гьа инал, кьуд-вад хуьруьнвини алай чкадал, Ханпичеди къелечидин синидиз аш акъуднай. Ашдин винел къеледин хъерепIар алаз акурла, Тагьира лагьанай:  -Чан вах, гьавайи къеле гьич са къажгъандини кьадайди туш. И кардикай ваз лугьун зи рикIел хьанач, зегьметдин гьакъи хгун — ви рикIел. Гьавиляй зални вал гьич са тахсирни алач! И агьвалатдал хуьруьнвияр рикIивай хъуьренай. Регъуь хьайи Ханпичеди лагьайтIа, къелечидин зегьметдин гьакъи гьа нянихъ ахгакьарнай. Ханпиче итимдин къилихар авай дишегьли тир. Хуьре адахъ галаз гьуьжетардай гьич са касни авачир. Герек хьайила, ам куьтендални фидай, ада юргъа балкIандаллаз чамарни чуквадай. Сив гзаф харчи дишегьли тир. Итимриз вичин мецел вуч атайтIани лугьудай ва гзаф векъи сеперардай. Хуьруьг Тагьира чи патара къелечивалзавайла, адаз куьмек гузвай Кесиб Абдуллагьни, вич алакьунар авай кас яз, хуралай гьар са куькай хьайитIани   «муьхеммесар» туькIуьрдай. Адан чIалар рикIел аламай ксар гилани Манкъулидхуьре амазма. Кесиб Абдуллагь, заз чир хьайивал, I934-йисуз вич дакIан ксарикай сада яна кьенай ва адан мейит «Шуллар» тIвар алай тамай жагъанай.

СИФТЕГЬАН МУАЛЛИМ 
Муаллим аялдин  кьвед лагьай буба я.
Халкьдин мисал. 
Чи кIвалинни «ЧIулав мискIиндин» арада авайди къад-къанницIуд кам тир. Советрин гьукуматди ана хуьруьн Пелен мягьледин аялар патал гъвечIи мектеб ахъайнавай. Фекьияр анихъ ахгудзамачир. «Дин — бейгьущ я!» гафар хуьруьн гзаф кIвалерин цларал кхьенвай.  Садра зун гьа мискIинда туькIуьрнавай мектебдиз тухванай чи кIвале кирида ацукьнавай Аслан тIвар алай муаллимди. Аслан муаллим Агъа-Лакар хуьряй тир. Ам зи халуйрин хуьр я. Зи диде Медина гьа и хуьруьнви Няметан руш тир.  Агъа-Лакарви Няметни Гьейбет са кьадар вар-девлет авайбур тир. Гьейбетан паб Марият вичин ктабар виринра машгьур тир эчIехуьруьнви Жами-эфендидин руш я. Гьавиляй Гьейбетан рухваярни вири илимдихъ ялзавайбур тир. Аслан муаллим яхун, кIул экъисай, кьакьан итим тир. Адани зи халу Рамазана санал муаллимвилин курсара кIелнай, ва ам Манкъулидхуьруьз муаллимвилиз ракъурайла, чи кIвале акъвазун тIебии кIвалах тир. Аслан муаллимди хъсандаказ тар ядай. Ада тар хурал хкажзамаз, мягьледин аялар вири чи кIвалерин дакIаррихъ кIватI жедай.  Зи чIехи буба Абдулгъанидиз муаллимди тар ягъуникай хуш къведачир. Ада и кар адан къуллугъдиз кутугнавачирди яз гьисабдай. Амма зи буба Дадашбаладин рикI музыкадал гзаф алай ва ада нянрихъ, галатнаваз кIвалахдилай хтайла, фу тIуьрдалай гуьгъуьниз Аслан муаллимдин тардик гьевесдалди яб акалдай. Зи дидедин рикIни манийрал ва авазрал гзаф алайди тир. Вич текдаказ кIвале авайла ва я чуьлдин кIвалахрал вичин яшдилай чIехибур алачир чкадал ада хъуьтIуьл ванцелди гзаф къариб ва таъсирдай манияр лугьудай. А чIавуз гагь-гагь адан вилерал накъвар акъалтдай. Адан икI ялгъуздаказ манияр лугьудай хесет Ватандин ЧIехи дяведиз вичин кьве стхани фейила ва абурун чарар тахтайла, мадни къизгъин хьанай. Ада йифериз, аялар ва кьуьзуьбур ксайла, лап яваш ванцелди куз-куз манияр лугьудай ва зун адан манийрихъ яб акализ-акализ вилерал накъвар алаз ахвариз фидай. Садра гьикI ятIани мягьледин аялрихъ галаз санал чна, кимелай кьуьзуь ксар кIвалериз хъфей береда, абуру чIугуна чилел гадарнавай пIапIрусрин кьатIар кIватIнай. И чIуру кар чаз чалай яшдиз чIехи аялри чирнавайди тир. ПIапIрусрин кьатIара амай, гумадин таъсирдикди хъипи ва чIулав хьанвай тенбек чна мукьуфдалди кIватIдай ва гьарма сада вичиз чIехи са пIапIрус туькIуьрдай. Зазни гьахьтин са пIапIрус авай. ГьикI ятIани са нянихъ за гьа пIапIрус чуьнуьхарнавай чкадай акъудна ва аялрихъ галаз санал чIугваз хьанай. Гьа и чIавуз чаз хабарни авачиз чи вилик Аслан муаллим пайда хьанай. Аялар, чуьнуьруьг акур цицIибар хьиз, гьарма санихъ катнай.  Гъиле пIапIрус авай зун, кичIела, суьгьуьрда гьатнавайди хьиз, адан къаншарда къах хьана амукьнай. Гьа и арада зи сиве са силе акьунай. Заз зун цавай фейиди хьиз хьанай. Зун акур дидедай цIугъ акъатнай ва ада ивидай хьанвай зи нер къайи целди чуьхвенай. За жув муаллимди ягъайди хиве кьуначир. Амма нянихъ Аслан-муаллимди зун вичи ягъайди хзанар вири алай чкадал лагьанай. Им заз хъсан тарс хьанай. Амма гуьгъуьнай, дяведин йисара армияда авайла, зун мад пIапIрус чIугуник ахкатнай. Чидай, муаллим жуван кIвале авайдавай тирни, тахьайтIа жуван зигьиндин хцIивиляй, амма а чIавуз зун виридалайни хъсандаказ кIелзавай аялрикай яз гьисабзавай. За ктабдавай гъвечIи хкетар «билбилди хьиз» кIелдай ва и кардикай чIехи бубадиз хуш къведай. Нянрихъ фекьи Мустажиб атайла, чIехи бубади заз эвердай ва ктаб гъун тIалабдай. Дидеди заз ранг алахьнавай читин парчадикай вичи хкатIна цванвай чантадай ктаб акъудна вугудай за адав. Ада, кьуна зи гъиликай, ялдай зун вичин патав, ацукьардай ва ктаб эцигдай вичин метIел. Ахпа вичиз кIани хкет авай чка ахъайдай ва «инлай кIела, чан хтул», лугьудай. Зани кIелдай чубандикайни адан вафалу кицIикай, а кицI гиликьайла, ам сурара кучудиз кIан хьуникай, фекьидиз хъел атуникай, чубанди са хеб хиве кьурла, кицI сурарин патав кучудуниз ихтияр гуникай ихтилатзавай хкет. И хкетдикай фекьи Мустажибаз хъел къведай ва ада гьа ктаб кхьенвайдини, а ктаб кIелзавай зунни фасикь я лугьудай. Адаз хъел атуникай зи чIехи бубадиз хуш къведай ва ам рикIивай хъуьредай, вичин гъил тавазивилелди зи кьилелай алтаддай ахпа лугьудай: -Вун ви девирдин фекьи жеда, хтул! Заз фекьи Мустажиб кIени тушир. Адан какур нерни яргъи чуру зи рикIиз къайи тир, гьавиляй заз ам хьтин фекьи жез кIанзавачир. За чIехи бубадиз жаваб гудай: -Зун чи Аслан муаллим хьтин муаллим жеда! И гафарални чIехи буба хъуьредай ва ада лугьудай: -Хурай, чан хтул, хьурай! Заз ам вучиз хъуьрезвайди ятIа, чидачир. Аквар гьаларай, адаз тар ягъиз манияр лугьудай муаллим кIени тушир жеди… Чи мискIиндавай мектебдиз «ГъвечIи мектеб» лугьузвайди тир. Хуьруьн кьибле патан пелел урус падишагьдин девирда къванцикай раснавай ярашугъавай мектебдин дараматни алай. Аниз жемятди «Шикайим» лугьузвай. Им «школа» гафунин дегишарнавай жуьре тир. Хуьруьн юкьваллай чIехи мискIиндин кIукI комсомолри алуднавай ва аникай клуб туькIуьрнавай. И клубда комсомолри диндиз ва «кулакриз» талукьарнавай, абур беябурзавай, хъуьруьнар квай къемедияр къалурзавай. А девирда чун, аялар патал, а тамашайриз килигун лап са дуьньядив барабар тир. Зи чIехи бубадиз хуьруьн жегьилрин и кIвалахар кIани тушир ва ада абуруз «кусаяр» лугьудай, гьакIни ада заз аниз финиф меслят ийидачир. Аслан муаллимдин патав гьар юкъуз савадавачир пуд-кьуд итим чарар кхьин патал къведай. Чарар ва арзаяр кхьинай вичиз верч ва я маса затI-матI гъидайди хьайила, Аслан муаллимди адаз туьгьметардай ва вичин патав мад хуьквемир лугьуз гьараяр гудай. Гъил ачух, рикI михьи итим тир чи Аслан муаллим. Чун, аялар, вири адал ашукь тир ва чIехи хьайила, гьам хьтин муаллим жез кIандай чаз. Аслан муаллимдиз нянрихъни къизгъин кIвалахавай. Хуьруьн чIехибуру агьалийиз цIийиз кьабулнавай латин гьарфаралди кIелиз-кхьиз чирун патал тешкилнавай курсара тарсар гун Аслан муаллимдал вегьенвай.

КцIар шегьер