Инсанар сад-садал гьалтайла (иллагь хьи чидайбур) салам гун фадлай адетдин кар хьанва. Гьар са халкьди вичин жуьреда ва вичин чIалал салам гуда. Заз къе чна сад-садал гьалтайла, кIвализ фейла гьикI салам гузватIа ва гьикI гана канзаватIа веревирдер ийиз канзава.
Адет хьанвай жуьреда парабуру сад-садал гьалтайла арабрин жуьреда “Ассаламалейкум”, “Ваалейкамассалам” лугьузва. “Сабагь хийирар”, “Экуьн хийирар”, “Пакам хийирар”, “Уьхънен хийирар”, “Нисин хийирар”, “Ахшам хийирир”, “Нян хийирар” лугьузвайбурни дуьшуьш жезва. Йифиз мугьманвиляй хъфидайла “Геже хийирар” ва “Йиф хийир хьурай” лугьузвайбурни жезва.
Завай хьайитIа, чна адет кьунвай и салам гудай жуьреяр чи халкьдал диндихъ галаз арабри илитIнава. Бес, арабар чи чилел къведалди чна сад-садал гьалтайла вуч лугьузвай?
“Сагъхьурай”, “Сагърай” гафар чна къе сад-садахъ галаз чара жедайла ва жуван разивал къалурун патал лугьузва. Завай хьайитIа са чIавара чна и гафар сад-садал гьалтайлани лагьанвайди я. Къе чун жувал хтун патахъай чна сад-садал гьалтайла САГЪХЬУРАЙ, чара жерлани САГЪРАЙ лагьайтIа хъсан жедай, чIалан михьвал патал.
Чна чарадан кIвалей хъфирла «Куь кIвалер-къар къени хьурай» лугьур гафар, са чIавара чун кIвализ гьахьайла лагьанвай КIВАЛ КЪЕНИ ХЬУРАЙ гафуникай амукьнавайди я.
Гьа икI чи чIалан михьивал хуьн патал чна са-садаз салам гудайла КIВАЛ КЪЕНИ ХЬУРАЙ ва САГЪХЬУРАЙ лагьайтIа хъсан жедай, играми чан жуванбур.
Ккан
Лезги мифологиядалди ЧIехи гъуцари чун тан, ччан, ккандикай арадал гъанва. Гъуцар суван кIаневай накьвадикай туькIуьрай чи танриз ЧIехи гъуцра вичин ччандикай ччан гана. Ахпа вич чаз ва чун чаз мукьва авун патал чи ччанда ккан ттуна. Гьа ккан я чун къедалди сад-садаз мукьва ийизвайди. Кканивал ва кканиди гафарни ккан себеб яз арадал атанва. Бес вучиз къе чи са бязи алимри чи пак ккандикай кIан ийизва? (тияндин кIан, легендин кIан, гьуьлуьн кIан) Завай хьайитIа къе кканни кIан чара ийидай чIавни атана агакьнава.
Ад
Сад, кьвед, пуд,… къад. Кьвекъад, пудкъад, кьудкъад, вадкъад. Эгер хъсан фикир гайитIа чна кьатIизва, вири хсебунар «д» хафуналди куьтягь жезва. Чи гафарганра гьат тавунвай «нолдизни» чна са чIавара ад лагьанва. Гьисабунал-ди кьиле физвай аялрин «Адун» тIвар алай къугъунни «ад» гафуникай жезва. Къад гафни 2+0 гафарикай арадал атанва.
Чи сихилрикай
Лезгийрин сихилрин тIварар (фамилияр) туькIуьруьн патал са шумуд вариант ава.
1. Сихилдин тIвар ипри галачиз кхьин. И жуьредин сихилдин тIварар лезгийриз эвел чIавара хьанва: Етим Эмин, СтIал Саяд, Кьуьчхуьр Саид ва мад икI. Ихьтин сихилдин тIварар туькIуьрдай чIавуз гьар касди вичинни бубадин, вичинни чIехи бубадин ва яхуд вичинни хуьруьн тIварар кьабулиз жеда.
2. Сихил къалурзавай тIвар хуьруьн, райондин шегьердин тIварцик «ви» ипри галкIурнани туькIуьриз жеда: Гьаджи Давуд МуьшкIуьрви, Низами Куьреви, Этибар СтIурви ва мсб.
3. Вичинни бубадин тIварар кхьена кьулухъ «хва», вичинни чIехи бубадин тIварар кхена кьулхъ «штул», «птул» гафар галкIурна туькIуьрзавай сихилдин тIварар: Камран Абдултагьиран хва, Фейруз Бедела- хтул, Жалал Багъираштул ва мад икI.
4. Сихил къалурзавай гафуник «рикай», «йрикай» иприяр галкIурна: Камран Алиханрикай, Жалал Текъийрикай ва мад икI.
5. «ов», «ев», «ова», «ева» иприяр гадарна абурун чкадал «рин», «йрин» иприяр эцигиз жеда: Адилрин Билал, Гуьлалийрин Эйваз ва м.и.
Чна винидихъ къалурнавайбурулай гъейри маса вариантарни жен мумкин я. Чаз канзавайди ам я хьи, лезгийрин сихилрин тIварар лезгийриз чпиз хасбур хьурай, чун чал хуьквен патал.
Камран Къурбаналийрин