Угъуз (виликан Варташан хуьр) шегьерда христиан килиса ама лагьайла, зун мягьтел хьаначир, вучиз лагьайтIа, патав гвай Закатала, Балакан ва Къах районра Къавкъаз Алупаниядин христиан чIаварин килисаяр хьана, Угъузда хьаначиртIа, и кар чIалах тежедай кар гьесаб жедай.
Угъузда чун чи ватанегьли Елмар стхади уьлуьв хуьзвай, райондин тарих чирдай музейдиз элкъкъуьрнавай мебеддив агатна.
ЦIийи йисан суварар я лугуз, музей агалнавай. Зи вилик чи эрадин IV-XIII лагьай вишйисариз тIалукь тарихдин дарамат галай. Дараматдин географик эцегун, архетектурадин стил, къавал алай кьенчIебар(черепица), купол, на лугьуди, захъ галаз чпин тарихдикай «рахана».
Чи сур бубайри чаз аманат тунавай и тарихдин гуьмбетдилай ирид сефер цIар яана чун, гъенел алай чинардин таран кIанук ацакьна.
Аламат кар тир, тIимил ятIа 1200 — 1500 яш авай дарамат пара хъсан амай. И кардикай зи веревирдериз яб акалзавай Елмар стхадивай рикIин тIал эх тахьана агь чугуна, лагьана:
— Гила Абир муаллим, за ваз кьилел тежедай мусибатар гъанавай, чи миллетдин ругь рекьин патал, кьацIурна-мурдарнавай са маса килиса къалурин.
Угъузда кьведлагьай килиса амайвиликай хвеши хьайи захъ, тади акатна. Чун рехъди физавай чIавуз Елмар стхади заз килисадикай малуматар гузвай.
— Зи бубади лугьудай, Шурадин гьукумат атайла и килисадикай колхоздин маларин цур авунай, чуьгъуьнай анаг къуьлерин склад хьанай, килиса — комплексдин багъдиз райондин азархана куьчарайдалай кьулухъ дарманрин складдиз элкъвена. Алай береда и комплексда са къачкъынди (Къарабагъдай дугурнавайда) кьил хуьзва ва куьлегар адан ихтиярда ава.
Парудилай элячIна (ракаррал куьлегар алай) комплексдин къене гьахьайла зун пагь атIана амукьна.
Чаз акур музей-килисадилай чIехи ва къакъан, винел кьенчIеб аламай, цIлар 80- см гьяркьуь са «иерди». Дараматдин рагъакIидай пата авай варарин винел кIарасдин нахишар саламат амай.
Юкьван аркадин ракIарай къенез гьахьна чун… Килигиниз кьве вил бес жезвачир, стунар авай чIехи тенгер (зал), подиум (тенгердилай пуд кIар виниз), къакъан (10-12м) къенен куполрин къав, подиумдин кьве пата гъвечи кьве тав, зенг ягъадайбурин шахтаяр, къавал экъечдай къенен элкъвей гурарар, рагъ аватдай кьилин дакIар… Завай акъвазиз тахьана за кап ягъайла заз пара михьи акустика (эхо) авайди чир хьана. Баркаллагь эцегнавай сур чIаварин устарриз. За ваз мад вуч лугьун кIелзавай хванахва, са маса акун тир.
Къене малар хвей, къуьлерин складар яз кьиферни-крысаяр къугъвай килисадин тенгер, зи вилериз на лугьун, пачагьрин сарайдилайни иер аквазвай.
Стунрикай садан винелай ягъун хъвунвай цIийи цементдин сувагъ пад хьана стундин сур чIавара галай мегъуьн кIарасдин стунди «ЗУН ИНАВА…» -лугьуз гьарайзавай. Завай инал, чи реставраторрин луматI кIвалах къейд тавуна акъвазиз жедач.
Заз аквазвайди чIалах тежедай са аламат, суьгьуьр тир, икьван эх авур, хъпибур, къацубур, лацубур, ярубур акур чи мебед тарихдин тIурфанрикай саламат амукьнавай.
Чи винел атай яракь гвайбур, чеб шагьеншагь гьисабзавайбур, хаганар, империяяр чкIана пуч хьана, анжах чи тарихдин мебедар ама. Бес и кар аламат тучни? Вахт авай, СДК- дал алай Сталинан гуьмбет чкIурдамаз «трактор туьхъвенай» -лугьудай мифрал чIалахъ жедайди тир чун. Вилерал чIалахъ тежезвай заз чIав акъвазнавай, анжах дуьнядин чIав акъвазнавачир, зи телефон Къалажугъви стхайрин зенгери «яру авунвай».
Елмар стхади зун рекъе твадайла Угъузда «рагъ дидедал хъифизвай». Зи рехъ Къалажугъдиз тир.
Абир Тагьиров
abir.tagirov@mail.ru