И кьеверик ихьтин хилер акатзава:
а) дидедин ва бубадин патай сихилрин тIварар;
б) мукьва-кьиливилин алакъайрин чка къалурзавай тIварар;
в) инсанрин, жемиятдин яшайиш къатарин, синифрин ва дережайрин алакъаяр къалурзавай тIварар.
Винидихъ лагьай кьевер тупIалай авуни лезги лексикадин мичIи къатар экуь хъийидай, чи чIалаз маса чIалари авур таъсирдикай лугьудай мумкинвал гуда. Ихьтин синагъ авунри гьар са девирда жуьрба халкьарин арада хьайи култур ва тарихи алакъаяр къалурдай девлет квай материал арадал гъида.
Лезги чIала мукьва-кьиливилин терминар кьве патал пайиз жеда: мусурман дин кьабулдалди арадал атайбур ва ислам диндихъ галаз кьабулайбур.
Гъилевай макъалада чун мукьва-кьиливилин алакъайрин чка къалурзавай, инсанрин, жемиятдин яшайиш къатарин, классрин ва группайрин алакъаяр къалурзавай са бязи терминрал акъвазда.
I. Дувулда, ибарада «па», «те» гафар авай терминар
Лезги чIала ПА ва ТЕ гафари сада эркеквилин, муькуьда дишивилин эвел къалурзава (гекъиг: къадим грек чIала патрос буба, тео халикь, гъуц я; месела: патриарх архадин кьил, архадин па). И гафарин бинедаллаз мукьвавилин цIийи-цIийи гафар арадал атана:
1. Па + те = пате, яъни па-дин те, баде.
2. Па + па = папа, па-дин па, буба.
3. Те + те = тете, те-дин те, диде.
4. Те+ па = тепа, те-дин па, (тепа — деба — диде-буба). Халкьдин кьилхуьна дидедин сихилдилай бубадин сихилдин рол екеди, гужлуди хьунихъ галаз деба (дидед патай чIехи буба) къвез-къвез буба гафуналди эвез хьана. Тепа, тепаяр иладризни (аладай бубадизни хайи дидедиз) лугьуда.
5. Те + йи = тейи, дайи (яъни бахдин стха; йи — талукьвалин суффикс).
6. «А» аффиксдин ва «па» гафунин куьмекдалди цIийи гаф «апай» арадал къвезва (кIелдайла лугьун тийидай й гьарфуни вилик квай а-дин яргъивал къалурзава); апай — папаз итимдин буба я (бязи нугъватра «къужа»).
II. «Ах» гафунин куьмекдалди тесниф жезвай терминар
«Ах» лезги чIала лап къадимлу, лап важиблу гаф я. «Ах» гафуни ери, чил; ягь,намус гафарин мана гузва.
1. Те + ах = те-дин ах, дах (яъни тедин ягь-намус).
2. Па + ах = па-дин ах, бах.
3. Ви + ах = ви ах, вах. [3].
4. Те ва вах гафарикайни цIийи гаф тевах (девах, яъни дидедин вах, хала) туькIуьр жезва.
Бубад патай тIварар икI къвезва: жув аладайди — дах; дахдин дах — буба; бубадин дах — бубадах (бадах, падах; бязи вахтара бубад тIвар алай чIехи стхадиз, амледизни лугьуда) ва я чIехибуба (чIехипа, атабуба); чIехи бубадин дах — архабуба (уллубуба). Дахдин бах — баде; бадедин бах — чIехибаде; чIехибадедин бах — архабаде. Буба (па) гафунихъ кьве мана ава: 1. дах; 2. дахдин дах.
Дидед патай: жув хайиди — бах (хайа); бахдин бах — диде (те); дидедин бах — дидебах (тебах); дидебахдин бах — чIехидиде (чIехите); чIехидидедин бах — архадиде. Бахдин дах — теба (тепа, дидедпа; бубад патан майил карлуди хьайивиляй, теба буба гафуни эвезна); тепадин дах — чIехитепа; чIехитепадин дах — архатепа. Диде (те) гафунихъ кьве мана ава: 1. бах; 2. бахдин бах.
III. Дувулда «ха» (хайи, хайиди) гаф авай терминар
Ха гафуни санал хайивал, мукьвавал къалурзава. Хзан (хазан) — хайибур. Хайа («ха йа», яъни «хайиди я», жув хайиди, бах). Хва (хайди, хвайди, хайиди, ханвайди), рухва (рухванвайди: 1. я руш, я хва, яъни велед; 2. хва). Хванахва (кунак) — («хвани хва» гафунилай) яъни дуствилин ва я сада садал ихтибар авунин лишан яз рухваяр дегишарун. Кьведхвер(ар) — «кьвед санал хайибур». (Гьа икI: пудхверар, кьудхверар…). Хайибур — дидед патай багърияр. (Бубад патанбуруз миресар лугьуда). Стха (садха) — санал хайиди, сада хайиди. Хала — дидевах (а диши класс къалурзавай лишан, эхир, л талукьвилин суффикс); хала гьакIни дидед патан вири дишегьлийриз лугьуда. Халу бахдин стха, дайи (у эркек класс къалурзавай лишан, эхир, л талукьвилин суффикс); халу гьакI дидед патай вири итимризни лугьуда. Баха (паха) — диде эвеззавай дишегьли; бубад патан майилдиз лугьуда.
IV. Маса терминар
Амле (амлеъ) араб имидиз, бибидиз ва я бубад патай багърийриз лугьуда.
Биби — бубадин вах (ва гьакI бубад патан дишегьлияр). Аквадай гьалда, и гафунин дувулда буба гаф ава. Биби бубадинди, бубад патанди лагьай чIал жезва (и талукьвал ва гъвечIивал къалурзавай суффикс).
Килфет — фарс. Хзан (са касдин хиве авай сивинар: паб аял, диде-буба).
Мирес — араб ирссагьиб; мирес-варис — мукьва-кьилияр.
Мума — бубадин вах (ва гьакI бубад патан дишегьлияр). И гафунин дувулдани, чи фикирдалди, мам гаф ава. Белки, мума гафуни, дидедилай гъейри (я адал са дуьшуьш атайла), аял бубад патан дишегьлийри хуьзвайди къалурзава. Аял хадайла куьмекзавай папазни мумачи лугьуда.
Сивин — (лезги сив гафунилай) 1. велед; 2. хзандик квай гьар са кас.
Тухум араб, сихил (лезги сахел), арха (къадим лезги) и вири гафарин мана сад я.
Хнуб — (нугъват) уьмуьрдин юлдаш.
Эме (эмэъ) — араб дахдин вах (ва я бубад патай дишегьлияр).
Эми, ими (эмиъ) — араб дахдин стха (гьакIни бубад патай итимар). Чи фикирдалди, эме, эми гафарин эхирар тир э (эъ), и (иъ) дишивилин ва эркеквилин лишанар я.
«Мукьва-кьилияр» келимадиз лезги чIала эвезар (синонимар) мадни ава, амма гзаф вахтара чаз и гафарин виридан гьакъикъи манаяр чизвач, ва я чна а манаяр акадарзава: хайиди, хайи(-бур), багъри (-яр) — ивидиз мукьвади(бур); мукьвади, мукьва (-яр, -бур) — са тухумдай тирди(бур), мукьва-кьили(яр); акьраба (-яр) — (туьрк) мирес-варис(ар); майил (-ар), майил-мата, партI(ар) — мукьва-кьилияр, яргъал мукьвабур, сад-садахъди мукьвавал авайбур (са тухумдай туширбурни кваз), ярар-дустар, жувавай далу агалдиз жедай ксар вири; хва-стха — (анжах гзафвилин кьадарда) мукьва-кьили; арха — род; архаяр — са тухумдай тирбур; ген (и манада — анжах теквилин кьадарда), эсил(ар) — жуван дувулар, жув гьинай ва гьибурукай ятIа — гьам; несил (-ар) — жувалай гуьгъуьниз къведай аладун-веледун; эсил-несил — ген-арха, сихил; эвлед(-ар), эвлед-бевлед (анжах текв кьадарда) — (араб) жувалай гуьгъуьниз аладдай арха; аладун-веледун — 1. кил эвлед-бевлед; 2. сихил артух хьун, артмиш хьун…
Тепайрин тIварар нугъватринбурни ава: каъ — па (дах), йаъ -бах (кьурагь); аз — диде (фияр); хайа (хайиди) — бах (ахцагь); аладайди — жув аладай буба, дах; хайи, хайиди — жув хайи диде, бах. Чна винидихъ лагьайвал, тепайриз иладарни лугьуда.
V. ЧIехи-гъвечIидахъ, эркек-дишидахъ, къуни-къуншидихъ, танишдахъ ва я таниш туширдахъ, яр-дустунихъ элкъвена рахадай терминар
1. Агьил — 60 йиса авай итим.
2. Агьли (эгьли) — яшар 50-60 йиса авай дишегьли.
3. Агьали — са чкада уьмуьрзавай кас, чкадин инсан. Адахли — кIаниди, лишан кутунвайди, це лагьанвайди, тупIал акалнавайди (гьам гададиз, гьам рушаз ва чпи чпиз лугьуда).
4. Аманеви — четин вахтара жуваз бакара къведай, жув хуьдай кас.
5. Ариф — камалеэгли, макьраг.
6. Ашна — 1. чпин арада кIанивилин, ашкъидин рафтар авайбуруз ва абуру чпи чпиз лугьуда; 2. лап кьериз: чпин арада дуствилин рафтар авайбуруз ва абуру чпи чпиз лугьуда.
7. Аял — 7-10 йисара авай гада, руш.
8. Бабу — господин, жанаби. ЧIехи касдиз, гьуьрметлу касдиз (итимдиз) лугьуда (буба гафунихъ галаз какадармир).
9. Бала — аял, велед. Диде бубайри чпин ва я чарадан аялрихъ элкъвена рахадайла ишлемишда. (Белаа перс гафунихъ галаз какадармир!).
I0. Баха — эгьли, кьуьзуь дишегьлидив рахадайла.
11. Бике — жегьил дишегьлидиз лугьудай тарифдин гаф (комплимент) яз ва дишегьлидин тIварцIихъ акалдай кIус яз кардик кутадада.
12. Вах — таниш ва таниш тушир жуван яшда авай дишегьлидив рахадайла.
13. Гада — яшар гьеле чагъиндив агакь тавунвай, 7-12 йисавай эркек.
14. Гада-руш — рушан хесетар квай гада.
15. Гъуьл — папан иеси, итим.
16. Гъуьлез, гъуьлезар — сусаз итимдин патанбур.
17. Гъуьлуьн стха — папаз вичин итимдин стха.
18. Далу — четин береда куьмекдиз къведай умуд квай кас, багъри.
19. Дах — 1. -дах кIус чIехи стхадин тIварунихъ акалда; 2. жуван дахдин яшда авай мукьва касдив рахадайла кардик кутадада.
20. Даш — ахцагь дахдин стха (ими); жувалай яшдиз чIехидав рахадайла.
21. Диде, баде — кьуьзуь дишегьлидив рахадайла.
22. Диш, дишек, дишегьли — диши эгьлидиз лугьуда.
23. Дуст — перс анжах лап хъсан таниш тир ва я жуван яшда ва дережада авай касдиз лугьуз жеда.
24. Жаван — чагъиндиз агакьнавай эркек.
25. Жегьил — яшар 20-25 йисав агакьнавай гада, руш.
26. Иеси — 1. са кардин, са затIунин сагьибдиз; 2. папа вичин итимдиз лугьуда.
27. Итим — 1. эркекди; 2. гъуьл.
28. Кайвани — кIвалевай паб, кIвалин иесидин паб (хозяйка), итимди вичин папаз лугьуда.
29. Кас — эркекдав рахадайла кардик кутада (эхь, я кас!).
30. Куьрпе — мамунихъ галамай таза аял.
31. Къари — 1. яшар 70-75-далай алатнавай кьуьзуь дишегьли; 2. къужадин паб; 3. сусаз вичин гъуьлуьн диде.
32. Къужа — 1. яшар 70-75-далай алатнавай кьуьзуь итим; 2. къаридин гъуьл; 3. сусаз вичин итимдин буба, апай.
33. Къунши — (къуьнчи) кIвалерин къуншивилелай гъейри, са карда, рекье-хуле саналлай касдиз.
34. Кьакьунбай — са чIални течир, са кардин гъавурдани авачир инсан.
35. Кьев — папан кьилел хканвай паб.
36. КьелитIар — гъуьлуьн стхайрин папар.
37. КIалтIи — 7-15 йисара авай эркек гада.
38. КIаниди — рикIи чIугунвай, рикI ацукьнавай, жуваз кIани кас, яр.
39. Макьраг — ариф, философ.
40. Муаллим — араб 1. жуваз тарс гайи касдиз; 2. яшдиз жувахъ сад тир ва я жувалай чIехи тир, интеллигентвилин дережада авай касдиз; муаллим бязи вахтара са касдин чирвилерин дережа къалурун паталди ва адаз жуван патай авай гьуьрмет къалурун паталди яшдиз гъвечIидазни лугьуда.
41. Паб — 1. дишегьли; 2. уьмуьрдин юлдаш.
42. Руш — гъуьлуьз тефенвай дишек.
43. Себи — хурухъ галамай аял.
44. Сирдаш, сирдар — жуван рикIин сир гвай, сир хуьз жедай кас.
45. Стха — жувахъ галаз са дережада, са яшда авайди.
46. Тават — гуьзел рушаз лугьудай тариф, комплимент.
47. Тха, дах (къуруш дых), бадах, адет яз, чIехи стхадиз лугьуда. Адалай гъейри, тха жува лап гьуьрметзавай, жувалай яшдиз чIехи, лап мукьва касдизни лугьуда. Адет яз, жуван гьуьрмет, жуван майил къалурун паталди яшдин тафават авачизни кардик кутада.
48. ТIебиб — араб, куьгьне жерягьдиз, духтурдиз лугьуда.
49. Хала — яшдиз чIехи дишегьлидиз.
50. Халу — яшдиз чIехи итимдиз.
51. Ханум — жегьил дишегьлидихъ элкъвена рахадайла кардик кутада (ханум дишегьлийрин тIварарихъ акалдай кIус).
52. Хнуб (хнупI) — дишегьли(?)
53. Хтул — эгьли, кьуьзуь касди гъвечIидаз.
54. Хуьруьнви — са хуьруьн агьали.
55. Чан — руьгь, рикI, уьмуьр; багьа касдиз чан-рикI ийидайла кардик кутада.
56. Чирав — знаток, сведущий.
57. Чир-хчир, чидайди — са нихъ галаз ятIани авай рафтарвилин дережа къалурдайла.
57. Чигит — яшар 10-16 йисав агакьнавай гьеле таза жегьил.
58. Яда (йа гада) — анжах жуван тай тирдаз, тангъахдиз лугьуда; (гекъиг нугъватдин яйхва).
58. Я гада — таниш тушир ва жувалай яшдиз гъвечIи аялдиз, гададиз лугьуда.
59. Юлдаш (йулдаш) — туьрк 1. рехъчи; жувахъ галаз са рекье авайди; рекье ва я са карда уртахди; 2. итимдиз вичин паб, папаз вичин гъуьл.
60. Я паб — са яшда авай ва чеб чпихъ галаз таниш тир дишегьлийри чпи чпиз лугьуда.
61. Я руш — гъуьлуьз тухун тавунвай рушаз (месела 20 йисалди) лугьуз жеда.
62. Эмин — вафалуди, вафалу дуст.
63. Яр — жуван кIанидаз лугьуда.
64. Яр-дуст, (ярар-дустар) — мукьва дуст, дустар.
VI. Бязи терминрин манаяр (семантика)
1. Аял — гьам руш, гьам гада 15 йис жедалди.
2. Бала — аял, велед (яшарлай аслу тушиз).
3. БицIек — бицIи аял 3-5 йисалди.
4. Гада — 1. эркек велед; 2. 14 йисалди яш хьанвай, чуру-спел акъат тавурди.
5. Дишек (шек) — дишиди; (эркек гафуниз къаршигаф).
6. Жегьил — чуру-спел хъиткьиннавай, свас тагъанвай гада.
7. Жаван — чуру-спел акъатнавай, свас гъидай яшда авай гада.
8. Хтул — веледдин велед.
9. Птул — хтулдин велед.
10. Штул — птулдин велед.
11. Ктул — штулдин велед.
12. КурцIул — ктулдин велед.
13. Паб — 1. дишиди (яшдилай аслу тушиз); 2. 30 йисалай алатнавай дишегьли; 3. уьмуьрдин юлдаш.
14. Рухва — бинедай: ханвай вуж хьайитIани: я руш, я хва (яъни велед) тир; эхиримжи вахтара гзафни-гзаф хва манада кьабулзава.
15. Руш — 1. руш; 2. дишегьли велед; 3. 20 йисал къведалди руш; 4. гъуьлуьк тахьай дишегьли.
16. Ругул — араб хурухъ галамай аял (эркек велед).
17. Свас (шваш, хьвехь) — 1. це лагьанвай, лишан кутунвай руш; 2. анжах мехъер авунвай жегьил свас; 3. гъуьлуьк квай жегьил дишегьли (тахминан 30 йисалди).
18. Себи — араб хурухъ галамай аял (руш велед).
19. Сихил (са хел) — арха (род).
20. Фаф — ахцагь имидсвас.
21. Цицивах — ахцагь халудсвас.
22. Чагъа — йис тахьанвай таза аял.
23. Чам — свас це лагьанвай жегьил; мехъер ийизвай, ва анжах мехъер авунвай гада.
24. Шагьвече — сифтегьан эркек веледдиз, хциз лугьуда (лезги Шарр (пачагь) хьайи Вечедиз тешпигь гъуналди).
25. Эркек — 1. эвелдай: гада влед, ирссагьиб; 2. итим, гада (дишек гафуниз къарши гаф). («Эрк» вичин къуллугъчийрихъди авай пачагьдин ва я маса иесидин ихтиярдизни, вичин веледрихъди авай бубадин ихтиярдизни лугьуда).
26. Ярандиде (буба, стха, вах…) — ярдин диде (буба, стха, вах…).
Гьайиф хьи, алай девирда урус чIалан зурба таъсир себеб яз, чIалай мукьва-кьиливилин, ва рафтарвилин терминар квахьзава. И гафарал «чан хкун», уьмуьрда ва яшайишда абурукай менфят къачун, несилрал абур агакьарун — дидед чIал квахь тавунин важиб крарикай сад я.
Фейзудин Нагъиев,
Ренат Нагъиев