Са кар яз са дередиз т1вар гудайла, а дереда авай ч1ехи вац1уз килигда… мисал хьиз «Кьулан вац1ун дере», яни а дередиз гьахьун патал сифте хуьруьн ва дере куьтягь жезвай хуьруьн т1варуник галк1анваз жезвайди я. Мисал яз «Яргун – Ст1ур» дере.

«Уьнуьгъ дере» топоним вучиз ят1ани, и критериядик акатзавач. Вучиз? И дередин т1вар хкягъирла маса ц1удралди хуьруьн т1вар туна и хуьруьн тварцел  къвазнава? Вични килиг тавуна хьи, и хуьр кьилин рекъелей къерехда са тупикда авай хуьр я. И жузундиз  жаваб, Уьнуьгъ хуьруьн тарих туп1алайдайла,  хуьруьн тарихдин артефактар акурла  кьат1ана. Заз и хуьре акур са шумуд аламатдин фактар:

-Уьнуьгъ к1еле. Хуьре сур ч1аварин к1еледин амукьаяр ама. Вични т1имил ават1а,  агъзур йисалай виниз тарих авай и к1еле,  заманидивай чук1урна куьтягьиз хьанвач. Къенин юкъуз аманат хьиз амай к1еледин цлан  гьяркьуьвал — 1,8- 2м, къакъанвал – 7 метридиз мукьвал (30 жерге вац1ун къван), яргъивал – 15 м я. К1елед цлан къене пата 3 т1ак1 ама. Садлагьана зи вилериз акур артефактри заз шел гъана… Куьн ч1алах жеч играмибур, къадир чидай ва хайи тарихдиз икрамзавай уьнуьгъвийри к1еледин цлакай вили ягъун тавурай лугьуз, къеней т1екв авай ч1ахмахдин къванер куднавай. Заз ччиз и т1или инсанрин кьат1унри абуруз  сур тарихдин лал шагьид тир и к1еледи, чипин кьегьалвиликай, вик1егьвиликай, ширавиликай хабар гузвайди чизвай.

Кьведлагьай фактунал атун тавунмаз заз, са т1имил ихтилатдай къерехдиз акъатиз канзава…

Хуьруьн кимел трахтуррин чархар туькуьр хъийизвай гадайривай са тарихдал рик1 алай касдин т1вар чидани лагьана хабар кьурла, абру чаз Лукьман дах лагьанай. Лукьман стхадин ихтилатдикай:

Хуьруьн сурвал кьат1ун патал са факт: Хуьруьн вири сурар алай ччилерин кьадар 15 гьектар я. «Уьнуьгъ» топонимдин манадикай са версия. Чаз ч1ехи бубайривай ван хьанвай мифра ик1 ава. К1еледин эцигунун форма са пад элкъвей яргъи, вилик пата варар авайди тир. И лекьендиз ухшар акунар  чи майишатда кардик галай, гамишрин викина твадай «уьнуьгъ» лугьудай к1арасдин зеяратдиз ухшар я лугьуз ганвай т1вар я. Яни, уьнуьгъдиз ухшар к1еле авай хуьр. Дуьз я, ахир вахтара арадал атанвай мадни са версияни ава. Имани, кьилин рекъелей къерехдик жен виле кьуна «анихъ» галай хуьр топоним я. Жуван хуьруьн тарих кани Лукьман стхадиз ихтилат давамрун патал мугьман амукьун теклифнат1ани, чи планда Лацуз фин ава лугьуз чна рехъ давамна… Миск1индин къав аквазвай са пелел акъахайла чи вилик аламатдин акунар авай чи тарихдин пуд ч1авариз(гъуцар, христу, ислам) т1алукь тир – пуд тарихдин дарамат акъатна! За хиялдай абур Пакудин Сапайгьул райунда авай чи пуд тарихдин дараматдик галаз гекъигна. Пакуда 10 сут чилел пуд тарихдин дараматар ала. Ибур шира Гъуц1ар к1еле, Албан килисадин амукьунар ва Лезги миск1ин я.

Ппаквилин  ппел.

Гила за, и пуд дарамадин акунар за кьат1узвай, заз аквазвай жуьреда ахъайда…

Сурвилиз килигайла садлагьайди «Шарвалдин к1вал – к1еле» я.

Вучиз к1еле? – лагьана жузурт1а, квезни аквазвайвал  дарамат кьил ханвай вац1ун къванерив эцигнава (са кар яз хуьре авай к1валер чиг керпичдинди я). Анжах варарин стунрилай аквазвайвал и дараматда, куьлуь къванцикай арада какадин гъер куьтуна туькуьрнавай гъурадикай менфеят къачунва. Варарин кьилин арка кьенч1ебдин (керамикадин) кирпичдив хранва вични ина кьве уьлчуьдин кирпичар акваз жеда. ( 5х10 х 20 ва 5х10 х40)

За амани лугьун хьи, керамикадин керпичрикай, къавар к1евдай пилитайрикай Ч1ар — Балакан ва Шеки – Ширван зонайрик галаз гекъигайла Кц1ара, т1имил менфеят къачузва. Юкьван вишйисара ихьтин керпичрив са кар яз, храмар, килисаяр эцигдайди тир. К1вал – к1еле эвелдай пуд  гьавадинди хьанва  жеди. Дараматдин рагъ акъатдай патан цла  3 – лагьай гьавадин(мертебедин) керпичар аквазма.   Садлагьай гьавадин ччина варарин къакъанвилелай виниз къве пата к1елейра, к1еледин паруйра (Дербент, Паку, Киш ва мад ик1) жедий туьк1венар ава.

К1еле ягъийрикай хуьн патал и туьк1венрикай, кведлагьай мертебедин дак1аррикай менфят къачузвайди тир. Муьмкуьн я пуд лагьай мертебедин къавал, варарин кьил пата «к1еледин сарар» -ни авай жеди.

Дараматдик галай варар чеб са харусенятдин, к1арасдикай туькуьрнавай сенятдин уст1арвилин шарвал гьисабиз жеда.  Гила варарал алай символрикай…

Варарал туькуьрнавай арнамент – символар сур философиядин мана авайбур я.

Раизмада ч1ехи Рагъ гъуцран символ тир – солярий. Лезгийрин тарихда виридалайни пара ч1авуз дин хьанвай и ч1алах хьунин символ я лугьуз адан чка винида, цава ава. Куьне фикир гайит1а, варарин гьар са хилел алай рагъ маса – маса патариз элкъвезва (гаф авачиз сур ч1авариз чил санал къвазнаваз анжахь рагъ физвайди, элкъвезвайди, ак1извайди хсебзавайди тир).

Соляриядин к1аник галай символдин ахъаюн, са версия хьиз маракьдинди я. Соляриядин к1аник квез храмдин(мебеддин) имитация (пуд  дак1ундин элкъвей композиция) аквада. Заз чиз ама «Рагъдин к1валин» символ я. И символдин хура ц1уд хьел алай «Хур — хуьн» къалхан, ала.

Яни и арнаментди лугьузва: -и к1еледаз басрух гузвай яракьрин хура зун къвазда! Адал алай  дуьнедин кьуд патаз туш атанвай, ц1уд чуьмерукдин хилери и мана къалурзава. Резюме хьиз лугьуз жеда. И к1еледин варар ягъийрикай, патан динрикай хуьнин са символ я!!! За амани лугьун хьи, Уьнуьгъа авай к1еле – к1вал вичин тарих патай килигайла вири Закъавкъазияда аналог авачир са тарихдин артефакт я ва къе чун и кардин гъавурда акьурт1а, пис жедачир.

И дараматдин «зак1алдин къаш» адан кьвед лагьай гьавадин вине кьве симметрик тунвай, гаварин карчар я. И артефакт дуьнедин виридалай сур (къадим) хсебзавай къванерал къазуннавай дагъдин ц1егьерин, гаварин, миргерин атрибут я. Лезги мифологияда крчар Гъуц1ариз къурбандар тук1унин, (дагъдин пак гьайванар хьиз) вик1егьвилин, гужунин, давадин символ гьисабзава.

Гаф авачиз и Шарвалдин к1еле – к1валикай уьнуьгъвийриз чпиз талукь мифар, махар, лугьунар, баядар авачиз жеч… И гъилера тади галай тир, зиян авач, Гъуц1ари имкан гайит1а, чун гьабурун гуьгъуьнани и чи тарихдин макандиз мадни хуькведа.

Хиристидин хашар алай шираз.

Са кар яз чи чилерал аламай Къавкъаз Алупаниядин христиан ч1аварин гелерик экъведайла (1V – V111 вишйисар) чаз а ч1аварин артефактар т1имил жагъизвайди я. Вични ахъа гьавада и ч1аварун артефактар амач лагьайт1ани, жеда. Амайбур жагъизмайбур албан храмар, килисаяр, монастырар я. Дуз я чи харусенятдайни, сумаграй, килимрай ва маса хранвай маишатдин зерятра и гелер жагъида. Чаз амай умуддин чка археологиядин эгъуьнар, саларай, селди тухвай чкайрай жагъизвай артефактар я. Заз лагьанайт1а, Уьнуьгъа, ахъа гьавадал алай ширазда христи ч1аварун арнаментар ава лагьанайт1а,  за ам лагьайди хибри гьисабдай. Анжах факт инкар тежедий терс  зат1 я.  И заз Уьнуьгъа акур шираздал алай хачарини на лугьун гьак1к1а лугьана заз. Марфарин, живерин,  гарарин хура къвазна, дат1ана рагъини кузвай шираздал къенин юкъуз христиан хачар амукьун вич сенсация я! Секинвал патал хурудиз дагъдин шагьвар к1ват1ай за мукьуфдив шираздиз килиг хъавуна… Шираздал алайбур халис  Албан хачар тир. За мадни тикрарзава заз акурбур Албан хашар я. Ибур григорян, прослав, католикрин, протестантрин, бабтистрин  хачар туш.  Христианвиле гьар са терикъатдин хилез вичиз махсус хачарин формаяр ава. Албан хачаризни парабурулай фаркь яз чпиз махсус форма ава. Уьнуьгърин хачар кьуд пад са размердин,  «таразвилин ва адалатдин» хачар лугьудай  Албан хачар тир. Гуьгъенан са вижевай штрих: Шираздал алай хачарин сан 12 тир. Иса пайгъамбардин ц1икьвед апостолдиз ишара яз.

Уьнуьгърин  Таж Магьал.

Виридаз чизвай «Бермутдин пудп1ип1» лугьудай вичиз ч1ана аура авай са термин ава. Уьнуьгърин «пудп1ип1» михьи, ппак аура авай сейли ппел я. Гила чна Уьнуьгърин «пудп1ип1дин» ислам пип1е авай миск1индиз килигин. Миск1ин шира Таж Магьалдин кьилин дараматдиз ухшар я лугьуз адаз зарафатдив  Таж Магьални лугьузва. Миск1индив агатай заз «Аллагьдин к1валин»  рак1арал куьлег алаз акуна, дараматдилай ц1ар ягъазвай. Гьа инал заз Камранахъ галаз Агъа Ярагъдал фейла, миск1индин вилик акур ч1ахмахдин къванцин аналог акуна… Имани чи сур адетрин, т1улдин чав агакьнавай жуьре.

Сад лагьана, заз миск1индин цла авай винел рекъемар кхьенвай къван, китабе акуна. Муьмкуьн я и китабе идалай виликай миск1индин эцигунун тарих алай къван тир. Сифте зун жуван вилерал ч1алах хьанач… къванцел хижри календардин 1319 – лагьай йис кхьенвай… Квезни чидайвал гьижри тарих Мегьамед пейгъамбардин Меккедай Мединадиз катай йикъалай (16 июня 622 г.) хсебзава. Гила чна Уьнуьгърин миск1индал алай 1319 + 622 гагъайла чи календардин 1941 лагьай йис жезва. Ак1 акъатзава Уьнуьгъа 1941 йисалди мискин авачир? Гила чаз чи пазл там к1ват1ун патал агакьтийизвай к1ус жагъана… На лугьумир чна махар яз хсебзавай Уьнуьгъвийри чпин эвелан дин тир,  христивал ХХ асрдалкьан вилин нине хьиз хуьн, авай кар я кьван! Гила шираздал алай хачарин сир малим хьана. Гила чпин тарихдиз, бубайрин динриз икрамзавай уьнуьгъвийриз муллайри «абур ерменияр я» лугьунин пун чир хьана. Патав гвай хуьрерин вирида  исламдин диндиз мет ягъайла и терс уьнуьгъвияр сак1ани «дуьз рекъиз» къвен тийиз акур муллайриз маса чара амукьнач жеди. Тахьайта, хуьруьн несилрин арада са эрменини авачир  михьи лезги хуьрер тир Уьнуьгъа, Ахьцегьа, Миграгъа, Крара, Амирванда ва маса хуьрера «эрменийрин сурар» лугьузвай сурар жедачир. Ак1 акъатзава хьи, чпин бубайрин дин хкадар тавурбуруз айгьанатдив, сарказмадив эрменияр лугьузвай кьван. Рик1ел херзавай кар ам я хьи, чи чилериз, чи килисайриз сагьиб акъатиз канз къапарай акъатзавай, чи автокефал албан килиса к1евиз гана,  чи килисайра авай албан хафарал кхьенвай улубриз ц1ай ягъана, чи тарихдин ирсиниз ийеси жез канзавай эрменийриз лезги хуьрера сурарни авай кьван?!!!

Чун Уьнуьгъа хьайиди виринни — вири са югъни тушир.  Заз са шакни авач, хьуре мукьуфдив экъвена, хуьруьн рехи касарихъ галаз ихтилатарна, хуьруьн фолклор, махар, мифар чирайт1а чун пара сенсацияйрин шагьид жеда.

P.S: Гаф авачиз чаз Уьнуьгъай жагъайди са алмасдин къаяб я. И къаяб михьна, адаз гранар гана, зак1алда турт1а, ам са мас авай бриллиантдиз элкъведа!!!   И карни Уьнуьгъвийрин гъилерай къведийдал зун ч1алах я.

АБИР Эч1ехви. Паку – Уьнуьгъ. 10.10.2019.