Кц1ар райондин лезги топонимрин арада архаик т1вар алай хуьрерикай садни Ч1ак1арар я. Хуьр Чилегир — Ч1уьткуьн рекъе гьуьлелай са 1700 метри къакъанда ава. Къенин юкъуз хуьре 45 – 50 к1валин тавунай гум акъатзама. Жигьилрин пара паяр Урусатда, Украйнада, Пакуда ва масанра квалахзава лугьуз, хуьре амай жемятдин кьадар 300-алайни агъуз аватнава. Кц1ар райондин вири дагъдин хуьрера хьиз инани жемят мал — къара хуьнал ва салара картуф, келем, пахла ва маса магьсулар цанал машгъул я. Вилик йисара хуьруьз аранда Лангудин къвалав, вичин тала авайди тир.  Гила и талавияр чпиз кьилдин инзибати чил хьиз «Ч1ак1ар къишлах»  т1вар алай чара хуьр хьанва. Ч1ак1аррин хуьруьн чилерин часпарар лагьайт1а, абурун уьруьшар дагъ патай Чуьткуьнрин, къуза патай К1уррин, Мучугърин, рагъпатай Пиралрин  ва лефпатай Зиндан Муругъринни, Уьнуьгърин уьруьшрин  ц1арц1е ава.

Хуьруьн уьрушрун топонимар, гьидранимар ва сихилрикай чирвилер къачун патал зун Жавид Тагьирова  Абас малимдиз мугьман тухванай.

Гуьлмамедов Абас малимдин стаж 50 йис я. И азербайжан ч1алан малимди  са кьадар вахтара Ст1урдал, Зиндан Муругъа, Уьнуьгъани малим квалахнава лугьуз адан чирвилер универсал тир. Касдиз хъсан к1валин библиотекани авай (300-елай  виниз уникал  улубар). Вуч хъсан кар хьана, чаз Абас малим акуна. Малимдин фагьумрикай:

Хуьруьн тарих.

1. Хуьруьн садлагьай пун ктур чка, Лакар хуьрелай виниз (Лакар агъада вац1ун кьере, Ч1ак1аррай виниз пелел) хьанва. И кар, анал алай Ч1ак1арвийрин сурари тесдикьарзава.
2. Анаг чапхунчийри чк1урайдалай кьулухъ хуьруьнвийри кьведлагьай хуьр ктур чка гилан «палигон» — дилай виниз алай к1унт1унал хьанва. Инални сурар алама (и сурарал ч1ак1арви фекьийри «Рамазан» сувариз атана дуьаяр к1елда).
3. Пуд лагьай хуьр ктур чка мецера «Шуьк1 пел» лугьудай пелел хьанва. (Шуьк1 – кьве пелен арада авай УЬШКУЬ рекъиз килигна ганвай т1вар я.)
4. Кьуд лагьай чкани хуьр исятда алай чка я.

За амани лугьун хьи, ц1уру хуьрерин къваларив, хуьруьнвийри «къаравулдин пелер» лугьузвай «гъвеч1и» ва «ч1ехи» зиккуратар (курган, яран пел) гала.

Хуьруьн т1варцикай веревирдер.

Ч1ак1ар топонимдин манадикай са шумуд версия ава.

1. Ч1а к1ар – Чи гар. Пелел алай хуьре хъсан шагьвар – гар жеда лугьуз ганвай т1вар. Хуьре Шагьвар т1вар алай касни ава.
2. Ч1ак1ар т1вар деформация хьанвай Жагъар — Жигъир гафуникай къвен муьмкуьн я лугьузва хуьруьнвийри. И версия тестикьрун патал абуру ст1урвияр, дагъустанвияр К1еледин (Къубадин) базаррал  къвен патал кардик галай  жигъирдин рехъ мисал гъизва. И рекьиз ч1ак1арвийри «Мугьмандин рехъни»  лугьуда.
3. Пуд лагьай версия и «Ч1ак1ар» топоним фарсарин Чегьар (чагьар – кьуд) гафуникай арадал къвен хсебзава. Асас хьиз хуьруьн къе алай чка КЬУД лагьай чка жен гъизва. И версиядикни логикадал фагьумайла «кьадай» чка галач, вучиз лагьайт1а?а) Им хуьр туьхк1уьрнавай 4-лагьай чкадин т1вар Чагьар ят1а, бес идалай виликан т1варар вуч тир?
   б) Дуьз я фарсарин (сасанидар,  сефевияр, Надир Шагь вам ад ик1) тасир чи тарихда гаф авачиз хьанвайди я. Дуьз я  Дербентдиз фарсар к1уьчна лугьуз и сур ч1аварин шегьердин 7 т1варцикай сад «Дар банд» хьанай. Анжах Ч1ак1ардал алай 7 сихилдин арада, я фарсар, я татар, яни афшарар, талишар ва маса фарс ч1алан халкьарикай  авач.
4. Завай хьайит1а, чна Ч1ак1 – к1ар топонимдин этимологиядиз чи нугъатдин гафарин призмадай килигна канзава. Мисл яз:
   а) Къриц1дай Буба дагъдиз фидай рекъе К1ар – к1ар лугьузвай (гурарин к1арариз ухшар) къванцин рехъ ава.
   б) Хуьруьн леф пад вац1 я лугьуз, анаг селери тухузва. Вични Ч1ак1 алатна, к1ар — к1ар ат1уз тухузва ва мад ик1…

СИХИЛАР

1. Фекьияр — Къурушдилай атайбур я лугьузва.
2. Гъигъеяр – Дагъустандин Игъир хуьрей атанвайбур я лугьузва.
3. Визирар – саваддал ва мал- къара хуьнал рик1 алайбур. Визиррик абрал хъегьвенвай Агъасар т1вар алай сихилни гала.
4. Ц1арахар – муьмкуьн я тандал ч1ар пара хьуниз килигна ганвай т1вар – лак1аб я жеди. Жеррагьвал галайбурни хьун муьмкуьн я.
5. Незерар — и несилдиз зарафатдив «П1уварни» лугьуда. Яни фад жувай акъатдайбур.
6. Думалияр.
7. Чувудар – И сихилдиз К1еледа мурасар ава. Садни сихилдиз, пул к1ват1унуз рик1 жен, мискьивилиз килигна, чувудрин т1ул ава лугьузва. Гьа инал зун са т1имил къерехдиз акъатда, играмибур. Квезни аквазвайвал и хуьре 7 сихилдикай сад чувудар я. Анжах сарказмдив, зарафат хьиз Ч1ак1арви лагьайла… абур чувудар я лугьузва. Мискинжадани гьак1 я, хуьре 4 миск1индикай пуд суьннуь мискин яз тек сад шиийринди ят1ани, хуьруьн т1вар къурла – абур шиияр я лугьуда. Яргундални гьак1 я, ирид мегьледикай сада гьут1аа…ХV – ХV1-лагьай вишйисара иниз куьчай са шумуд хзан иранви хьанвай лугьуз яргунвийриз зарафатдив – са бязибуруни ягьанатдив шиияр лугьузва. Им чи миллетдин т1ул я жал?

ЧКАЙРИН УЬРУЬШРИН КАМАРИН Т1ВАРАР.

Рагъ акъатзавай патай кьил куьтуна.

Жумар кам, К1уррин сув, Ч1ак1аррин сув, Масанан векь, Алисманан кам, Ахшаман кам, Мамедан кам, Алагъадин кам,  Жигаран кам, Къакъан пел, Къазидин тахта, Кьасуман ник, Узун къурт, Масанан ник,  Ятахар, Гъуьредин кам, Къурсал пад, Булахдин кам, Патун кам, Чалагъандин пел, Жумар камун агъадавай кам, Ч1ехи къуза, Кумар, Татаррин ттул, Сефералидин векь, Ц1велуьн кам, Къавахар авай кам, Кьвалар кам, Чубан кам, Акиман кам, Илифан ччин, Хасидин кек, Фекьидин кек, Къафаран кек,Сийдан векь, Илясан векь, К1ец1уь кам,

Мадни са гьашия:

Ч1ак1арвийрин уьруьшрин къене «татаррин ттул» т1вар алай чкадин т1вар ава. Мангол- татарри Х11- Х111 лагьай вишйисара чи чилерал басрух авурла арадал атанвай ихьтин гелер чаз Ст1урай, шира Далагьан туькуьруьнрай, Мучугърин уьрушрай, Чепей (ДР) ва масанрайни жагъизвай и топонимрин куьмекдалди чавай а чапхунчияр атай (фей) рехъ жагъуриз жезва.

ГЬИДРОНИМАР

Къафаран булах,  Ахшаман булах, Хасидин булах, Фекьидин булах, Самун булах, Латар булах, Яргъал булах, Вирер камун булах, Багъиша булах, Къуру вир,

Хуьре кьве п1ир ава. Ибур «Нихирбандин п1ир» ва «Гьажибубадин п1ир» я.

ХАРУСЕНЯТДИН АМАНАРТАР

За к1елнавай, чирнавай сенят чугварвал (художник) я лугьуз за наварикай, хъсан сенятдин квалахрикай т1ям къачуда. Заз ц1ахур стхайрин, удинрин, гьапутрин, рутулрин ва чи пара хуьрера хразвай сенятдин инжийрикай хабар ава. Анжах заз Ч1ак1ардал акур сумагрин, гамарин навар (рангар), и сенят эсеррин чешнеяр акьван аяр ва вини гьавадинди акуна хьи, зун пагь ат1ана амай. Ибур дуьнедин музейрин шагь эсерриз лайих артефактар я, лагьайт1а зун ягъал жеч. Вични чна килигайди тек кьве к1валин сумагар тир. Ибурун арада, вири гам исинди тир гамарни авай (са кар яз виней агъуз (вертикал) гъалар памбагдинди жезвайди я.) И гамар чилел аккайирла на лугьун, гьуьлуь лепе гузва… Акунрин  «чимивал», наварин,  композицияйрин тамвили,  нахишрин — символрин сурвили и сенятдин эсеррин ц1урувиликай хабар гузвай. Рангар акьван устарвилив хкягънавай хьи, арада садни «гьарайзавай» нав  авач лугьуз и гамари инсандиз секинвал гъизвай. Заз Ч1ак1ардал акур сумагрин тай, абурук галаз  гекъигна, са гьавада эцигиз жедай сумагар гьеле акунвач.

Сейли Ч1ак1арвияр.

Алимар.

1. Керимов Камал.
2. Керимов Кибар.
3. Керимов Надир – тарихдин илимрин намизед.
4. Гьезеров Тейлор Шихбаладин хва.
5. Юсиф Гьасанбей – шаир.

Ахирдайни Абас малимдин туькуьрунрикай кьуд ц1ар.

Ви т1вар хьана, латар булах,
Вуч къайид я, яттар булах,
Зунни зи яр мугьман я Ваз,
Ч1ак1ардаллай латар булах.

Абир Эч1ехви
Паку- Ч1ак1ар.
Январ 2020