=РИКIИН АРХИВ=
Дустар, къе — ЧIехи Гъалибвилин суварин вилик за Куь ихтиярдиз жуван цlийи проектдин — «Рикlин архивдин» сифтегьан чинар гузва. ЦIийи проектда цlийи са затlни авач. Архивдин чинар — зи рикlел хкунар я. Вил ахъайна, жув кьатlайдалай инихъ акунвай инсанар, вакъиаяр… Абурун арада тlвар-ван авайбур ва лап саябур ава. Сталиналай кьуна, Себзали халудив агакьдалди. За чпикай кхьизвай инсанарни вакъиаяр зурбабур ва гъвечlибур лагьана жергеда тунвач. Абурукай са кьадарбур зи планда авай «Абул ба» тlвар алай повестдик акатда. И кхьинар Куь рикlивай хьайитlа, за абур ФБ-да гун давамарда. Проектдин садлагьай чинни зи лап мукьва, чlехи, кlеви дуст хьайи Абул бадикай — зи дахдикай я.
«Зун кьейила, кlандатlа, тухвана, Чlакlаррин кьвалалай агъуз вегь, заз адакай хабар жедач… Инсандиз гьуьрмет ам сагъ амаз кьван ая!»
Абул ба.
ДАХДИН МАНИЯР
Дахдилай манияр лугьуз алакьдачир. Адахъ ритмдин лап вижевай байих авайтlани, я иер ван авачир, яни макьамдин чlун. Амма саки гьар юкъуз ада гьа са мани лугьудай:
Марфар къвада, живар къвада,
Ваз живари вучда, лагь?
Лув гуз кlандай чубан гада,
Ваз цавари вучда, лагь?..
Ваз живари вучда, лагь?
Лув гуз кlандай чубан гада,
Ваз цавари вучда, лагь?..
— Живер лагь, дах.
-Хьурай. Марфар къвада, живар…
-Дааааааах!..
-Мад бугъубугъдин ванар акъудна… — Ибур дедин гафар тир.-Алакьзавачтlа, лугьумир ман…
-Кlвал чlур тахьайди, ваз вуч акунва и дуьняда?..
-Хьурай. Марфар къвада, живар…
-Дааааааах!..
-Мад бугъубугъдин ванар акъудна… — Ибур дедин гафар тир.-Алакьзавачтlа, лугьумир ман…
-Кlвал чlур тахьайди, ваз вуч акунва и дуьняда?..
Дахдиз акунвай. Вад-ругуд йисавай аял яз ам вичин Гьажали халудиз кlелербан хьана. Халуди хтулдиз са вижевай гамишдин япарикай шаламар илигна, цlийи алух къачуна, «за ваз пулни гуда» лагьана. Гунни авуна. Кьве вацралай дахди кlватlай пуларихъ вичиз са ламни къачуна. Дуьз я, а ламрал дахдилай пара адан вичелай чlехи стха — амалдар Мирзагъа акьахзавай, гьар сеферда лам хкlан хьайила Мирзагъади ам дахдиз са абасдихъ маса хугузвай. Эхирни дахди а лам Кцlарин базардал са цlалагурвидиз маса гана, алудна.
Дахдин виридалай чlехи стха Алиазиза Москвада кlелна, хтана Къубада НКВД-дин началниквиле кlвалахзавай. Ада лагьана:
-Чубанвал авурди бесрай! И девирда кlел тавуна жедач. Гила хзандиз завайни куьмекиз жезва. Зун директордихъ галаз раханва, Гьажали халудихъ галазни. Пакагьанлай вач мектебдиз…
Дахди рикl алаз кlелна. Чубанвиле фейи йисар лагьайтlа, адан рикlелай алатнач. А чlавари адан зигьинда гьа манидин гел туна.
Дахди рикl алаз кlелна. Чубанвиле фейи йисар лагьайтlа, адан рикlелай алатнач. А чlавари адан зигьинда гьа манидин гел туна.
Мукьвара за чlехи вахаривай «дахдин мани рикlелламани?» — жузуна. «Алама, гьайиф, чна гьа береда адан чlалар вири рикlел хвенач.» «За ам туьхкlуьрнава»,- лагьана за. Ингье:
Марфар къвада, живар къвада,
Ваз живари вучда, лагь?
Лув гуз кlандай чубан гада,
Ваз цавари вучда, лагь?Ваз лекьревай кlанда лувар,
Ваз а лувар гьатдани?
Гьатайтlа, бес негьна сувар,
Лув гана, вун катдани?Катайтlа вун, ви лапагар
Дарих хьана шедачни?
Туна фейтlа вердиш рагар,
Вунни сугъул жедачни?Сугъул чlавуз, элкъвена вун
Хкведачни и сувуз?
Бесрай цава къекъвена вун,
Кlандани вун а цавуз?Марфар къвада, живар къвада,
Ваз живари вучда, лагь?
Хам хиялра гьатай гада,
Ваз цавари вучда, лагь?
Ваз живари вучда, лагь?
Лув гуз кlандай чубан гада,
Ваз цавари вучда, лагь?Ваз лекьревай кlанда лувар,
Ваз а лувар гьатдани?
Гьатайтlа, бес негьна сувар,
Лув гана, вун катдани?Катайтlа вун, ви лапагар
Дарих хьана шедачни?
Туна фейтlа вердиш рагар,
Вунни сугъул жедачни?Сугъул чlавуз, элкъвена вун
Хкведачни и сувуз?
Бесрай цава къекъвена вун,
Кlандани вун а цавуз?Марфар къвада, живар къвада,
Ваз живари вучда, лагь?
Хам хиялра гьатай гада,
Ваз цавари вучда, лагь?
Чаз, аялриз дахдин манидикай хуш къведай. Дидедиз — чидач. Дах аку, бугъубугъ аку!..
Муьжуьд акьалтlарайвални Алиазиз имиди дах Къубадин Хуьруьн Майишатдин Техникумдин директор, узунмешеви Абумислим Бабаеван патав тухвана. Кьве йисалай дахдикай агроном хьана. Амма кlвалахнач. Мад кlел хъийиз кlанзавай. Кьисметди ам Тифлисдин Вини дережадин офицерар гьазурзавай мектебдиз гъана. Ина адан уьмуьрдиз кьведлагьай мани атана. А мани дахди хъвайила, дяве рикlел хтайла (за акl тир хьи, дяве адан рикlелай садрани алатайди туш) лугьудай:
Сакварлис саплаве вадзебди,
Вер внахе дакаргулико.
Гуломосквниве втироди,
Сада хар чемо Сулико?..
Вер внахе дакаргулико.
Гуломосквниве втироди,
Сада хар чемо Сулико?..
Гуржи чlалал.
-Дах, чи чlалал гьикlя? — садра жузуна за. Дахди элкъуьрна:
-Дах, чи чlалал гьикlя? — садра жузуна за. Дахди элкъуьрна:
За кlанидан сур жагъурзавай,
Рикl зи гъамари цlурурзавай.
Кlанивал тахьайла залан я гьикьван!
Бес вун гьинва, зи Сулико?
Рикl зи гъамари цlурурзавай.
Кlанивал тахьайла залан я гьикьван!
Бес вун гьинва, зи Сулико?
Дах Тифлисдай Кцlариз лейтенант яз хтана. Вахари адаз гьейранвилелди килигзавай:
— Ша чна ваз са гьалал нек хъванвай руш це лугьун, мехъерин. Вун Выборгдиз текдиз хъфимир. Ваз кайвани аваз регьят жеда, чнани ви фикир чlугвадач.
-Заз кlанзавай руш авазва. Кlелна куьтягьрай. За Нуреддин бубадин руш къачуда. Ремзия. Илчивални за жува ийида. Са йисалай хкведа зун.
Хтайла адан хурал «Яру Гъед» орден алай. Ам Кцlар райондиз хтанвай садлагьай дяведин орден тир. Выборгдиз фейитlимил чlавалай СССР-ди Финляндиядихъ галаз дяведик кьил кутунай. Взводдин командир тир дахди душмандин амбразура алай тlвар алачир пел къачун паталай вилик акатна, вичин аскерар гьужумдиз тухванай. Вичел хер хьанатlани, амбразура кисарнай. Маса эпизодда ада Моннаргееман цlарцlелай элячlиз кlанзавай генерал Власован рехъ атlанай…
Нуреддин бубади жегьил офицердиз ваъ лагьанач. Элна-мелна, мехъерна. Гъвечlи чубандин рикlевай цавар адаз кьисмет хьаначтlани, адан суса а цавар садра муьтlуьгъарначир. Ам Азербайжандин сифтегьан парашютист рушарикай тир. Нуреддин бубади «Рушаз чар» шиир гьадаз кхьенай:
Я чан бачlах, вуна зун лап шадарна —
Кьегьалди хьиз парашютдай гадарна…
Кьегьалди хьиз парашютдай гадарна…
Жегьил хзанди Выборгда са йис кьван саналди уьмуьр гьална. Ахпа чаравал атана. Адан тlвар — Ватандин Чехи дяве тир. Дахди диде тадиз Кцlариз рекье туна. Вич амукьна Ленинграддин блокадада. «…Сада хар, чемо Сулико?»
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
Кlвале чун вад аял тир — пуд вахни кьве стха. Мад са вах авай — Минара. Ам тахайди тирди чаз геж чир хьанай. Дахдини деди Манкъулидхуьряй тир йитим руш чпин велед хьиз хвена, чlехи авунай, ахпа къаякентви Мевлидаз гъуьлуьз ганай.
Чи кlвал гьар нянихъ далдам алачир мехъериз элкъведай. Кlвалахдилай галатна хквезвайтlани, дахди чаз тарсар гьазуризни куьмекдай, кьуьлеризни чирдай, ксуз месик акахьайла, пагь, ахьтин махар ахъайдай!
Кьуьлунал чи виридан рикl алай. Дахди чаз лезги куьлерин саки вири гьерекатар чирнавай. Сабурдалди гьар са камуниз, къамат дуьздаказ хуьниз, гъилерин гьерекатриз фикир гудай. «Тик акъваз, гъилер патарихъ гегьеншдаказ ахъая, вун лекь тушни бес?» Гуьгъуьнин йисара, сифте Забит Ризванова регьбервалзавай райондин халкьдин туькlуьрунрин к1вале, ахпа райондин медениятдин кlвале «Шагьдагъ» тlвар алаз халкьдин кьуьлерин ва манийрин ансамбл арадиз атана. Дахди чун вири гьаниз ракъурнай. Чакай солистарни, фестивалрин лауреатарни — вири хьанай. Ибур вири сифтени-сифте дахдин алахъунрин нетижа тир. Ада чаз вальс, фокстротни чирнай, твистни шейк чи дамарра чеб-чпиз гьатнай.
Дахди вичини вижеваз кьуьлердай. Демерик метlер ягъиз, метlерал элкъвез кьуьлердай лугьуз ам кlвализ гватай шалвар алаз хкведай. Кlвале са гьи ятlани мехъерик физ гьазурвилер аквадайла деди адаз лугьудай:
— Абул, эвел жуваз са цlийи шалвар къачу! Пака вуч алукlрай вуна?
-Кьуьлердач за.
— Аквада чаз! Санайила хъуькъвер гарув ацlурна, зуьрнедай ван акъудайвални тlуьн-хъунни рикlелай алатда ви…
-Кьуьлердач за.
— Аквада чаз! Санайила хъуькъвер гарув ацlурна, зуьрнедай ван акъудайвални тlуьн-хъунни рикlелай алатда ви…
* * *
Муьжуьдаз акъатайла за жуван садлагьай пlапlрус чlугуна. Ада заз кеф гузвачир, амма дустари, таяри-тушери чlугвазвай эхир. Чlехи хьанвайвилин лишан тир гумар акъудун. А чlавуз филтр галай сигаретар модда гьатзавай — 24 кепекдихъ «Арзу», «Нефтчи», яхцlурахъ — «Опал». Стха лагьай дустар — Бейбала, Сервер нянрихъ чинал къведай, гвай пуларихъ къведай хьтин пlапlрусар къачуна, гьемшерви Гьуьсенан Кцlарин паркуна авай чайханадиз фидай чун. Ана чахъ аскlан, чубандин бармакдиз ухшар инидин таран кlаник жуван стол авай. Чаз чизвай, югъ мичlи хьунивай Гьуьсена гьазурзавай чайдин ранг алахьдай (низ аквада кьван!). Ятlани, инихъ вердиш хьанвай. Пlапlрусар чlугваз, чаяр хъваз вахт акъуддай.
Дахдиз и кар чир хьанвай. Амма заз куьтlначир. Зи чlехи стха Этибараз эверна:
-Тибка, чан хва, Вун чlехи стха я, Гьилалидиз (ада зи тlварцихъ са «и» акалдай) лагь, ам гъавурда тур…
Лагьана. Зунни тlимил фан къафун тушир:
-Бес вуна вучиз чlугвазва?
-Гила вун зи чина акъвазда ман! Зун чlехи я. Завай рушар галаз экъвейтlани, жеда.
— Са вун яни а рушар авайди?..
Лагьана. Зунни тlимил фан къафун тушир:
-Бес вуна вучиз чlугвазва?
-Гила вун зи чина акъвазда ман! Зун чlехи я. Завай рушар галаз экъвейтlани, жеда.
— Са вун яни а рушар авайди?..
И «силисдилай» са варз кьван алатна. Нянихъ хзан фу нез столдихъ ацукьна. Деди чранвай пешчин дулмадин ниэди иштягьдал звал акьалдарзавай. Ада хуьрек къапариз акъудиз, вахарив гузвай, абуруни гъиз, столдал эцигзавай. Эхирдай Этибаранни зи къапар атана. Амма абура дулмадин чкада гьар сада… са пачка «Аврора» авай!
— Даах!.. — Этибара язух ванцелди лагьана.
-За гъвечlи стха гъавурда тур лагьай гаф сифте ваз ван хьана кlанзавайди тир. Гила неъ кьведани тухдалди. Нуш хьурай!
-За гъвечlи стха гъавурда тур лагьай гаф сифте ваз ван хьана кlанзавайди тир. Гила неъ кьведани тухдалди. Нуш хьурай!
* * *
Телефондин зенгинал зверна фейи за дахдиз эверна:
— Ваз Мунир халуди эверзава.
— Вуч кlанзава?
— Орденарни медалар. Вилик квайди суварар тушни бес!
— Вуч кlанзава?
— Орденарни медалар. Вилик квайди суварар тушни бес!
Дахди трубкадиз гьарайна:
-Алейксалам… Хъсан я… Шумуд хьурай?.. Виридакай вучда вуна?.. Хьурай, стха. Гьилалиди гъида. Зур сятдилай.
Дахди дедиз эверна:
— Генерал, гъваш а ви орденарни, медаларни.
— Абурукай вучзавай жал?
-Вуна гъваш. Кlвале гьикьван аватlа, вири кlанзава.
— Абурукай вучзавай жал?
-Вуна гъваш. Кlвале гьикьван аватlа, вири кlанзава.
Гъана. Дахди килигна:
— «Къагьриман дидедин медални».
— Дедин жузун ацlай вилер акуна, давам хъувуна,- идаз садра тарс тагана жезвач, гъваш…
— Дедин жузун ацlай вилер акуна, давам хъувуна,- идаз садра тарс тагана жезвач, гъваш…
Зун акурла Мунир халудин вилери рапl-рапlна. Ада папан куьмекдалди орденарни медалар пенжекдал алкlурна. Вичи-вичихъ: «Гила чир жеда абуруз, нин зегьметар пара ятlа!.. Москвадай атайбурузни аквада Кцlара гьихьтин ксар аватlа!» — лагьана.
Ахпа вуч хьанатlа, заз дахдин ва зарафатар гвай Иззет халудин гафарай чир хьанай. Райондин чlехибуру мугьманриз дяведин ветеранар са-сад къалуриз, чирвал гузвай:
— …А это наш уважаемый Мунир Дашдиев!
— Внушительно! — Мугьманрин кlеретlдин кьилевайда гьуьрмедталди лагьана. Ада ветерандин гъил ахъайзавачир, вилер атlумарна, орденризни медалриз килигзавай. Садлагьана адан чин хъуьрена:
— А Вы — шутник , видать! — Ахпа виридахъ элкъвена: — Впервые вижу, чтобы мужика награждали медалью «Мать-героиня!»
— Внушительно! — Мугьманрин кlеретlдин кьилевайда гьуьрмедталди лагьана. Ада ветерандин гъил ахъайзавачир, вилер атlумарна, орденризни медалриз килигзавай. Садлагьана адан чин хъуьрена:
— А Вы — шутник , видать! — Ахпа виридахъ элкъвена: — Впервые вижу, чтобы мужика награждали медалью «Мать-героиня!»
* * *
И тарс зи дуст, журналист В.Севзиханова зи дахдикай кхьенвай очеркдани къелемдиз къачунва. За зи рикlеллай жуьреда кхьизва.
А чlавуз дах Кцlарин селподин седри (председател) тир. Чаз, аялриз дахдин мажибдин югъ адан кьил кьунилай чир жедай. Пул хчурвални машгьур деллек Мамурзадин кьилив фидай, ахпа са «патулкани» качуна хкведай, ракlарамаз: «Генерал, ингье мааш!» — лугьудай. Са нянихъ ам кlвалахдилай хтана, столдихъ ацукьна, вилик са «пал» (поллитра — зур литрдин «патулка») эцигна. Ахпа жибиндай са цlийи конвертни акъудна. Кlвалинбур мягьтел хьанвай: эрекь къачунва, амма кьилел Мамурза халудин гьилин гелер аквазвач. Куьтl тавуна, истикандиз эрекь цана, хъвана. Фу тlуьна. Чlехи вахаз:
— Седа, са чар це чан руш,-лагьана.
Седади (Судабеди) дафтардай са табагъдин чар акъудна, гана. Дахди зурба рекъемралди чарцел 5000 кхьена, ам къатна, конвертда кутуна. Ахпа диде гъавурда туна:
-Чlехида са вад гъваш лагьанва. Сочидиз фидалда вич.
-Чlехида ви конвертдикай вучзава?..
-Рая, за адаз «авач» лагьана. Жува къачузвачтlа, гун гьинай ийида?! «Авайди гъваш» лагьана.
-Чlехида ви конвертдикай вучзава?..
-Рая, за адаз «авач» лагьана. Жува къачузвачтlа, гун гьинай ийида?! «Авайди гъваш» лагьана.
Дахди пака конверт тухвана, секретаршадив вугана. Адан гуьгъуьналлаз кабинетдай бомба хъиткьинай ван акъатна. Чlехидан стол хун тавуна сагъ амукьна. Гьарайдин ванер къвезвай: «Селпо вун хьтинбурун чка туш! Ви приказ къе гьазур жеда!..»
Дах районда виридалайни четин майишатдиз — Цlуру Худатрин колхоздиз председател ракъурна. Им — а колхозда авай угъривилериз килигайла — суьргуьн лагьай чlал тир. Амма тарс ни низ гана?
(Гуьгъ ама)
Гьилал Аскеров
