Ам гьамиша зи рикIел ала. Тек са хайи халу хьиз ваъ, гьакIни дуьнядин уькIуь-цуру акунвай камаллу инсан, уьмуьрдин вакъиайриз тек са вичиз хас тир жуьреда къимет гуз алакьдай арифдар, милли литературада кьетIен гел тунвай шаир, хайи халкьдин проблемаяр гьялун паталай эхир нефесдалди зегьмет чIугур патриот хьиз.
Иззет Шарифован яратмишунар гьа девирдин лезги литературада кIвалахзавай маса зарийрилай тафаватлу тирди адан ярар-дустарини хиве кьадай.
Шаирвилин рекье зи устад хьайи Лезги Нямета вичи регьбервалзавай «РикIин гаф» кIватIалдин нубатдин ижлас кьиле тухудайла лагьана: «Заз чи литературада вичин яратмишунрив Иззет муаллим кьван жавабдарвилелди эгечIзавай кьвед лагьай кас чидач. Куьне- жегьилри адалай чешне къачуртIа, хъсан я. Иззет Шарифов йифиз шиир кхьена, пакамахъ редакцийрин ракIарар гатазвай шаиррикай туш. Ада кхьей эсерар са-шумуд вацра арадиз акъуддач. Дуьньядин литературада вичи къелемдиз къачур хьтин сюжетар, образар, фикирар мад аватIа жагъурда, рикIел хкида.
Ам маса авторрин чешнейриз ухшар туширди якъин хьайидалай кьулухъ цIийи шиирар авай папкада кутада»
Халудиз дуьньядин литература, Эзопалай Крыловал къведалди басняяр кхьенвай вири авторар хъсандаказ чидай лугьун тIимил я. Ада плагиат гьасятда кьатIидай, гьи фикир, гьи сюжет гьинай атанватIа лугьудай.
Лезги Нямета къейд авурвал, И. Шарифова вичин шиирар чап авун патал газетрин, журналрин редакцияр кIвачяй акъуднач. За цIукьуд йисуз «КцIар» газетдин редакцияда кIвалахна. А йисара зи гъилелай цIудралди авторрин вишералди хъсан-пис эсерар алатна. Абрун. арада «Зи шиирар вучиз чапзавач?» лугьуз райкомдиз, ЦК-диз залай, чи редакциядилай арзаяр авурбурни хьана. Амма халу чи редакциядиз са сефердани атанач. Ада садра зазни лагьана: «Ужузвилиз, агъузвилиз рехъ гумир. Шаирвал, талант чап хьанвай цIарарин кьадардилай аслу туш. Халисан шаирди тек са вижевай шиир туькIуьрайтIани, ам вичин халкьдин тарихда зари яз амукьда. Ингье, ви жегьил дуст Этибара СтIур Далагь жагъурна арадиз хканва. Далагьа вичин уьмуьрда гьикьван эсерар кхьенатIа нивай лугьуз жеда? Амма гьа чаз гила малум хьанвай тIимил цIарар авазни ам лезгийрин чIалан сенятдик пун кутурбурукай я лугьуз жеда».
И хесет халудиз вичин бубадилай-Нуьреддин Шерифовалай ирс яз амукьна. Амни вич сагъ амаз шиирарни поэмаяр чап авун паталди хамарай акаъатнач. Н. Шерифован эсерар тIимил чап хьунихъ маса себебарни ава, амма им чара тема я. Бубани хва кьведни лезги литературада гьелени чка тайин тахьанвай, чеб лайих тир къимет къачун тавунвай ксар я. И гафар «РикIин гаф» кIватIалдин членар хьайи гзаф маса зарийрикайни лугьуз жеда. Халудин гъиле мумкинвилер авай чIавуз, “Азернешр” издательствода лезги секциядин редактор хьайилани ада масабур кьулухъ авуна вичин ктабар вилик кутунач. А йисара чап хьун патал пландик кваз, ирид касди рецензия ганвай зи улубни акъатнач.
«Халудин чина акъваздайди хтул жеда» лагьай мисал ава. Зун гъвечIи тир чIавуз вирида лугьудай:»И гада вичин халу Иззетал атанвайди я». Гьавиляй ятIа, зини адан арада рикIел аламукьдай вакъиаяр гзаф хьана. КцIара чини халудбурун кIвалерин арада кьве виш камунин мензил авай. Зун Жулбарс тIвар алай чи кцIин-зурба Кавказдин овчаркадин далудал акьахна, халудбурунал фидай. Са сеферда зун атайла халуди текдиз ацукьна фу незвай. Адаз зай къемеда гафар акъудиз кеф гудай.
— Гьилал, чан, вуна вакIан як недани?
— А вуна незвайди ламран як хьайитIани, ам зани неда.
Ахпа чун кьведни яргъалди ван алаз хъуьрена. Зун адаз килигиз хъуьрезвай, ам-заз.
Маса сеферда зун аниз атайла халуди са вуч ятIани кхьизвай. Мегъуьн таран яцIу кьуларикай раснавай залан рак ахъайна, ада заз фикир тагуз акурла, за халудикай хъелна, рак акьална. Ахпа мад ахъайна, мад акьална. РакIари гьар сеферда чIиркь ийиз, писдаказ ванзавай. Халудивай вич хуьз хьанач, «яда, я инихъ ша, яни акъатна хъвач!»-лагьана. ПIузар кудна, вилер ацIанваз, за рак гьалчна. Зун ар ацалтна шехьзавай ва и кардикай халудин лап зегьле фена.»Гила за чирда ваз, гьикI шехьдатIа»-лагьана, балхундин пурча авай зембил къачуна, зун ада кутуна, зембил цлаз янвай хкиникай куьрсарна, вич кIвализ гьахь хъувуна. Зун залан, турпуц аял тир. Гелбетда, дар зембил заз къулай тушир. Шел мадни къати хьана, за жув зембилдин къене гьалчиз-хчуна… Зембилдин кIан гватна ва зун гупп авуна адай аватна. КичIевиляй рангар алахьнавай халу тадиз кIваляй экъечIна, такьат кумачиз зи къвалав чилел ацукьна, вилин пипIяй заз килигна, «гила секин хьанани вун?»-лагьана. «Бес вун яни зун атайла кьил хкаж тийидайди?»… Чун кьведни кIар-кIар ацалтна хъуьрена.
Зун чIехи хьайилани чи фикирар чара жезвай дуьшуьшар гзаф хьанай. амма гила чи ихтилатар илимдин, философиядин дискуссяйриз элкъведай. Адан чирвилерин диапазондал гьейран тахьун мумкин тушир. Чан алай энциклопедия гьа ихьтинбуруз лугьуда. Гзафбуруз, кхьинрал машгъул тушир ксаризни адахъ галаз авсиятда жез, адан гафариз яб гуз кандай.
Иззет халу ва адан чIехи стха Гьикмет халу кьведни Сумгаитда яшамиш жезвай. Бакуда, институтда кIелзавай йисара зун аниз мукьвал-мукьвал фидай. Иззет халудин кIваликай мугьман кими жедачир. Ам халисан межлисдин итим, далдам алачир мехъер тир. Халудин уьмуьрдин юлдаш Элмирани мугьман кIани инсан, зурба алакьунар авай кайвани тир. Лап аял чIаварилай заз халудин дустар саки вири чидай. Адан тIвар кьуна КцIариз къвезвай гзафбур чи кIвализ мугьман жедай. Байрам Салимова, Забит Ризванова, Лезги Нямета, Ядуллагь Шейдаева, Келентер Келентерлиди чи кIвалин рак чпинди хьиз ахъайдай. Заз абур вири зи халуяр хьиз тир.
ТIвар-ван авай кцIарвийрикай Агьмед Къадимова, Рижаддин Велиметова, Бейбала Сеферова, цIудралди масабуру завай жузадай:» Халу хтаначни? Мус хкведа?» Забит Ризванова хъвер кваз:»Иззет, вун хтайла чи руфунарни къени жезва.»-лугьудай. Адан цIвегь квай зарафатрал виридан рикI алай.
Авайвал лагьайтIа, шаирдин кьилдин уьмуьр ада ийизвай зарафатар хьтин шадди хьанач. Кьисметди адаз вири вад веледдин начагъвилер, кьиникьар къалурна. Чаз-мукьва-кьилибуруз и бахтсузвилин себеб чизвай. Халудиз тухумдин чIехибурун меслятдалди адан ими Сейфеддинан руш гъанай. Иви какахьун себеб яз абурун аялрихъ рехне акатиз хьана. Инал Элмира халадикай кьве гаф талгьана жедач. Ам буй-бухах алай, гзаф рикIиз чими, камаллу дишегьли тир. Муаллимдин хзандай акъатнавай Элмира хала вичин пеше вижеваз чизвай библиограф тир. Ада халудихъ галаз санал агъзурдалай гзаф улубар авай библиотека кIватIнавай…Амма кьадардин къарар масад хьана. Куьузуь кьилерай ада рикIевай канивал вири вичин хтулриз-хва Шерифан рушариз багъишна. Ам рагьметдиз фейидалай гуьгъуьниз Фатимани Зуьмруьд Шерифан свас Аидади чIехи авуна. Чи мукьва-кьилибур сусалай гзаф рази я, вирида адаз балайрин винел къадми хьун, абурун шад йикъар акун мурадзава. Аида лайихлу диде, намус авай свас, вичин яран диде хьтин сабурлу дишегьли я. Гила тахьуй, Иззет халудизни адан хатур пара кIандай…
Халудин улубрин шкафрикай садан къавал адан жегьил чIаван аманат-мандолина алай. Халуди ам лап кьериз-кьериз, суфрадихъ ацукьнавайбуру пара минетайдалай кьулухъ гъиле кьадай. Мандолинадал ягъиз ада Ленинграддин Гьуьлерин Высший Училищеда кIелдайла чирнай. Штурманвиле тIимил чIавуз кIвалахнатIани, и алат адаз вири уьмуьр тирвал рикIин дуст хьана. Халудин тупIарикай чи хайи манийрин авазар, урусрин частушкаяр, чавудрин «Ирид-яхцIур», мадьяррин «Чардаш» булах хьиз хкатдай. Ихьтинди яз ам тIимилбуруз чидай. ГьакI ятIани, «Паласада» тIвар алай мани ада дустарихъ галаз санал еке гьевесдалди лугьудай. Са сеферда ада зи дахдин тIалабуналди «Пейкер баха» яна, мандолина къерехдихъ эцигна, зуракI зарафатдив лагьана:
— Абул, за ваз и макьам вучиз янатIа чизван? Лезги музыка вилик финихъ ви зегьметни ква. Ваз гьеле чизвач…
Дахдин рцIамар хкаж хьана акурла ада алава хъувуна:
— Вуна Уьмераз тар пешкешначиртIа, ам уьмуьрдин эхирдалди тракторист яз амукьдай. Гьавиляй нубатдин тост ви сагълугъдай я…
— Уьмер вич чанда рикI, рикIе цIай авай кьегьал я,-лагьана дахди.-АкI туширтIа, цIуд тар ганайтIани, адалай затIни алакьдачир.
Ихтилат Дагъустандин халкьдин артист композитор Омар Аюбовакай физвай…
Иззет халудин кьузуьвал Дербент шегьерда алатна. Ада са-шумуд йисуз «Юждаг» институтда кадрийрин отделдин зеведишвиле кIвалахна. Гьа йисара ам дуьньяда сифте яз Кавказдин Албаниядин тарихдикай кхьенвай хейлин макъалайрин автор хьиз ЮНЕСКО-дин патай албанистикадин профессорвилин тIварциз лайихлу хьана. Яшар хьанвайтIани, халуди хайи халкьдин общественный организацийрин кIвалахдик вичелай алакьдай пай кутазвай. ГакI тирвиляй адаз алхиш авур ксар гзаф хьана. Амма ам кьацIурун, халкдин виляй вегьен паталди газетра адакай буьгьтенар кхьизвайбурни авай. Халуди лугьудай: «Вири йикъар са жуьреда, хъсандаказ алатайтIа, адакай уьмуьр жедач. Итимдин вилериз вири акуна канда-къадир чидайбурни, хаинарни…»
Шаксуз, винидихъ квай куьруь рикIел хкунри Иззет Шарифован къилихар, адан яратмишунрин портрет битавдаказ къалурзавач. Са кар якъин я: ада вуч кхьенатIани, вуч авунатIани, рикIе хайи халкь аваз, адаз намусдалди къуллугъун патал авуна. Шаиррихъ маса бахт жедач.
Гьилал АСКЕРОВ,
зари-журналист,
Волгоград шегьер