Къелемдиз къачур са эсердин сюжетда са шумуд чкадал ничхиррикай ва гъурчеханрикай эпизодар ава лугьуз заз са гъуьрчехандихъ галаз ихтилатиз канзавай.
И кар фагьумда аваз зун хуьруьз хтайла, гъурчехъан Агъалидиз мугьман хьанай.
Агъали яшар 45-алай алатнавай, кьакьан тандин, чина хъвер авай, хци зигьиндин са жегьил итим я. Адан буба Заиддин халу алатай асирдин юкьвара хуьруьн кимел гафунин иесийрикай сад хьиз, вичин гьурмет авай ксарикай тир. Заиддин халу зари Лезги Няметан миресрикай тир ва са къайда яз, шаир хуьруьз хтайла Заиддинан кIвализ илифдай. Заиддин халудин кьетIенвилерикай садни, Къавкъаздин тарих хъсан чир хьун, гьакIни пара сарказм аваз, кьел галай ихтилатрин устIар жен тир. Парабуру и кар чиз адаз хьуьруьн КАС БУБА лугьудай.
Заиддинан хва Агьалини «бубадин хва» тир ва ада бубадин михьи тIвар авайдалайни винизиз алахъзавай. Хуьруьн кIарасрин устар ва вичиз трактор авай жегьил кас, вири хуьруьнвийриз герек къвезвай ксарикай сад тир. Хиве авай крарин вягьтедай хъсан къвезвай Агъалидиз кани са хоббини авай. Ам гъуьрчехъан тир.
Агъалидивай севрен ва жанавурдин хесетрикай ихтилатин тIалабна.
— Зи кьилел шаз атай са кьисадик яб акала хуьруьнви: — лагана ихтилатдиз авална. Фейи йисан сентябр варз жедай, гад зулухъ элкъвезвай вахтар тир. Заз, зи яран буба Пирсид халудивай ЦIвецIе авай Уьткеман багъда сев акуна лагьана са ван хьанай. Заз чи уьруьшра север авайди чизвай, анжах абур инсанрал гьалтун, инсанрал вигьин хьайи кар тучир.
Пакамахъ сев хиялдаваз зун югъ хурушум жерла гъурчез акъатна. За хиялдай севрен тIварцIикай веривердияр ийизватIани, рехъ Уьткеман багъдихъ тир. Урусдал севрез вучиз медвед лугьузватIа заз чидай . Севрез вирт пара канда лугьуз адаз Мед- ед, яни « вирт недайди» тIвар ганавай. Азербажандал севрез са хесетдиз килигна, Айы яни Ай-варз лагьанва. Севре варз алай йифиз хьанвай чуьхверар вацран экуьнал кьаз неда лугьуз, «Айы» тIвар гуникайни заз хабар авай. Бес, лезгийри вучиз и гьайвандиз СЕВ- лугьузва? Фикирар сад къвез, “логика” адал рази тахьайла муькуьдал физвай . Эхир зи фагьум СЕВ-СИВ гафарал къвазна. Зи рикIел къарачийри гудай тамашайра епинавай севрен сиве къарачиди вичин кьил тван хтана. Севрен сивин чIехивал виле къуна мумкин я, чи бубайри адаз Сев тIвар гун.
Хуьре чIехи хьанвайбуруз чир тахьана жеч, чи уьруьшра «игьсан» яз илигнавай къени емишдин вишералди тарар ава. Рукваз фейила, инсан канзни-таканз гьар таралай са майва сивиз вегьин тавуна жедач. Зани адет тирвал, са таран кIаникай са капаш кIерецар, муькуь таралай хутар, муькуьдалай ичер, валарилай инияр, гуьнейрикай цIегьрен некъияр нез – нез «ъабендал» (чуьнуьх – муьнуьх къугъарла ступIдай чка) физавай.
Заз мукьвадаз сев акур чка чизвай ва сев анал вучиз атанаватIани кьатIизвай. Севрен темягь чуьхвердин тараллай «пад яруяр» тир. Завай хьайитIа, гьеле фад тир, сев рука инсанрин ванер ва маларин нехир хуьруьз хъфин тавунмаз тарал къведачир. Фадлай тир зани кIас ягъайла сиве цIрадай чуьхверрикай тIуьн тавуна. Тар кьуд патай марадин валари цIарце тунавай. Адав агатун четин кар тир. За мараяр капаш ацIурна сивиз вегьена. Лезет къачурла, кьил хкажна вилер агалдай хесет галайди я захъ. Нупадин капаш сивиз вегьена кьил хкажайла зун жуван вилерал чIалахъ хьанач. Чуьхвердин таран хилел алай севре заз килигзавай.
Зи къийи фагьумди заз кичIе жемир!-лугьузвай. Вучиз лагьайтIа, сев тарай эвичIна зал къведалди ам за пудра ягъадай. Садни сев агресив тучир. Ада вичин михек вилерив заз мягьтелдаказ килигзавай. Вилери вичин чирвилер ийизватIани зи марайрай кьацIанвай эрчи гъили тфенг хъуьчIей акъудна гьазурна.
Гьар са гъуьрчехъандин къене са фурс гун хьтин мурдар гьисс авайди я. Зани хиялдай сев ягъана адан хам кIвалин цIлалай куднавай. Заз са легьзе гуьгъуьнай акур сегьнеди зи канивилелай цIар чIугуна.
Къуша-луьле хурал алай зун са вил кIанчIна тIуб шайтIандал илисиз гьазур тир. И чIавуз севре авур гьерекетди зун тIуб шайтIандилай къахчуз мажбурна.
Гъурчехан Агъалиди са легьзе ихтилатдиз ара гана, ахпа заз адан вилерал атай накъварни акуна. Вич гъилиз къахчур Агъалиди ихтилат давамна:
— Куьн чIалахъ жеч Абир муаллим, севре вичин тапасрив вилер кIевна. Зун пагь атIана амукьнавай. Им вуч лагьай чIал я? Яни ягъ зун… ТахайтIа, вуна ягъайла заз килигиз канзавач?
Зи рикIел чи кIвеле хьайи са эпизод хтана. Зи буба залан начахъ яз месе авай. И кардин гъавурда авай таяр-тушар адан патав къвез, на лугьун адахъ галаз чара хьунин къвен – хъфинар ийизавай. Вири гъавурда акьазвай ихьтин йикъариз зи бубадиз вичин гъвечIи хтулрик галаз акван хуш тир ва и юкъузни зи месевай бубади хтулрин чуьнуьх–мунуьхдиз килигзавай. Зи гъвечIи гададиз чуьнуьх жедай чка чагъанач ва чара атIай аялди вичин вилер гъилерив кIевайла, бубади:
— Я тIекьей бала, ваз акI хьанава, ваз такурла вунни таквазвайди хьииз. — лагьана хъуренай.
Гила севре вичин вилер кIевна акурла зи рикIел гьа ихтилат хтанай.
Гъуьчехъан Агъалиди давам хъвуна: За къуьнел хкажнавай тфенг заз залан са пар хьанвай. За тфенг агъузна… Вилер мичIна гуьлледин ван татай севре тапасар къахчуна, татугай кар авур кицIи килигдай хьиз заз килигна. И гунагь авачир гьайван ягъадай такьат заз амукьнач, зун анлай ахлатнай… Гьа икI зун сад лагьай сефер севрехъ галаз таниш хьанай. Зи рикIе гила са ният ама. Заз тIвар ван хьана вич такур, са гьайван ама. Амни КЪАФЛАН я. Ваз гьикI чида Абир муаллим, адан куьк хкатнава жал? Ваз авачиз жеч, заз гьич тахьайтIа адан шикил хьайитIани къалура, чна адаз килигин.
Абир ЭЧIЕХВИ