1954-йисуз дидедиз хьанва.  

Ада 1971-йисуз Ахцегь райондин Чепер хуьруьн юкьван мектеб къизилдин медалдивди кьилиз акъудайдалай кьулухъ М. В. Ломоносован т1варунихъ галай МДУ-дин механика-математикадин факултетда к1елунар тамамарнава. 

Физика-математикадин илимрин кандидат М. Къадимова алай ч1авуз  ООО «Интех-Софт»да кьилин директор везифада к1валахзава.

М. Къадимов кьве хцин буба ва кьве хтулдин ч1ехи буба я.

Зарафатдизни вичин чка авайди я

Сабиран са жунгав кьван авай гьер квахьна. Хуьруьн вири чIурар кIуралай авур Сабир , гьайван гьат тавуна, кIвализ хквезвай. Ам гзаф перт яз акур къунши Зулейха халади хабар кьуна: «Сабир, вуч хьана, ваз кефияр авач тахьуй?» «Заз кефияр гьинай жеда кьван Зулейха вах, цура тунвай кьве гьайвандикай, накь никIин къеряхдал акъудайла, сад квахьна. Ингье кьве югъ я, къекъуьн тавур чка авач, гьат хъийизвач» — лагьана Сабира. «Вуна, чан бала, аллагьдин рекье са манат яхъ, белки ваз гьат хъийин» — теклифна Сабираз Зулейха халади. Сабира кьил хкажна къуншидиз килигна, лагьана: » Зулейха вах, манат жува яхъ, гьер гьат хъувурла за гуда!» Зулейха хала са куьруь вахтунда хиялди тухвай хьиз хьана, ятIани ада а кIвалах вичин хиве кьуна. «Мумкин я, жегьил гададиз чизвач жеди, гьи эвлийриз минет авун лазим ятIа, гьи дуьа кIелун лазим ятIа — хиялна ада». Са гафуналди, нянихъ вичин кьил — кIвач чуьхвена, герек тир дуьани кIелна, Зулейхади Сфуханмет бубадиз минетар авуна, къуншидин гьер гьат хъувун патал. Пакад юкъуз, са гьинай ятIани Сабиран гьер пайда хъхьана. Кефи къумбар хьайи Сабира гьерен крчар кьуна, чIугваз — чIугваз хкана, муькуь гьайвандин къвалав цуриз гьал хъувуна. «Мад гьайванар цурай акъуд хъийимир, абуруз векь гъана гьа чкадал кутур!» — Сабира аялрал кIевелай тапшурмишна. Парталар дегишна, кимихъ физ экъечIай Сабиран вилик Зулейха хала акъатна: «Сабир, гьер гьат хъувуна лагьай ван агакьна зав. Аку гьа, а хиве кьунвай манат гун рикIелай ракъурмир!» «Вуч манатар авайди я, я Зулейха вах? Ам за вахъ галаз авур са зарафат тир. Ваз зарафатар чизвайди тушни?» — хъуьрез — хъуьрез лагьана Сабира. Вичини ким галайвал гьерекатна. 

И гафар япарихъ галукьай Зулейха халадин гуьгьуьл лап чIур хьана. Адаз, лезгийри лугьудайвал, ламралай аватай хьиз хьана…ЯтIани, ада кIевелай кьетIна, манат аллагьдин рекье пакад юкъуз вичи гуда лагьана. 

Кимелай Сабир, цура хуьзвай гьайванар базарда маса гун патал, пака райондиз фидай машиндин патахъай меслят хьана, хтана. 

Экуьнахъ фадамаз къарагъай Сабир, машин вичин ракIарихъ къведалди, гьайванрин гьал гьикI ятIа килигиз цуриз гьахьна. Адан вилик акъатай шикилди, адав дериндай агь чIугваз туна. Цура, кьве пипIев, кьве гьайван геликьна гвай… 

 «… Зарафатдизни, гьелбетда, вичин чка авайди я» — дериндай фикирна лагьана Зулейха халади, и хабар агакьайла.

Вичин буба вак хьуй

Медина бадедиз вичин хва гзаф кандай. Гьавиляй адавай я са чIуру кIвалах, я са чIуру гаф акъатун айиндизни къвезвачир. Амма и сеферда хци авур кIвалахди кьуьзуь бадедиз бегьем дерт авуна. И кардин гужуник акатай бадедивай эхиз тахьана, рикIел алай къван алудиз жедатIа лагьана, къуншидин паб Зибейдадин къвалав аладна. «Я вах, я Зибейда, къе зи хва Няметалиди зи бубадиз себ гана» — дериндай гъам чIугунивди лагьана ада. «Жеч, зун ягъадач Медина вах, — лагьана Зибейдади. Няметали ахьтин хва туш, ада а кIвалах тавун лазим я.» «Ваъ валлагь, авуна» — лагьана Мединади, кьил агъузна явашдиз вичин ихтилат авална. «Накь Няметалиди Белиждин базадай са куб тахтаяр гъана, кIвалин айнабенд хъийида лагьана. Муьхцин вилик авудна, вичи рекьяй хтана галатнаваз, кIвале са истикан чай хвана хтана. КилигайтIа тахтайрин кьадар тIимил хьанва. И чIавуз, зи стха Халида вичин кIвалин вилик Няметалидин тахтайриз шак алачиз ухшар авай са тахтадиз ранда ягъизвай, гьахьтин кьве тахтани къвалав чиливай эцигнавай. «Халу,- лагьана Няметалиди, ваз зи тахтайрик ни кянатIа акунач гьа?» «Ваъ хтул, заз акунач.» «Агь вичин буба вак хьуй, ламран хва — лагьана зи хци…» 

«Медина вах, за лагьаначирни ваз, Няметалиди ви бубадиз себ тавун лазим тирди. Ингье гила ашкара я, а куь бубадиз себ къачурди ви стха Халид я!» — лагьана Зибейдади. 

…Медина бадедиз и арадал акъатай гьакъикъатдикай са тIимил кьванни регьят хьанач, рикIел алай къван аватнач, ам гьа алай чкадал элкъвена акъваз хъхьана. Медина баде гьа атайвал, ухьт аладарна элкъвена хъфена…

Жабраил буба

Жабраил буба — асул къилихдай  халис ватанперес инсан тир. Ам кIвалахди хуьруькай — кIваликай гьикьван яргъариз акъуднатIани, пенсиядиз экъечIнамазди,  вичин хзанни галаз  хайи хуьруьз хтана. Ватанпересвилелай гъейри и касдихъ мадни са хъсан, эхиримжи йисара тек-бир гьалтзавай хьтин кьетIен къилих – жавабдарвал  авай. Ихьтин къилихар авачиртIа, адавай гзафни гзаф йисара яракьан духтурвиле кIвалахиз жедайни мегер?

Жабраил буба, вичин яшариз килигай, гьеле викIегь тир. Хуьруьз хтайдалай кьулухъ, ам са йикъузни кIвале ацукьнач. Ада хуьре начагъ хьайи инсанриз куьмек гунилай гъейри вичин балайриз кIвалер эцигиз меслятдин, пулдин куьмекарни гузвай. Идалай гъейри, ада хуьруьн гзаф крарикни кьил кутунвай: хуьре кьве чкадал къулай кетиларни эцигна ким туькIуьрна, сурарал чапар яна тарар цана чIехи авуна ва гьана жемятдиз, чIуру гьава авайла ацукьдай чардахни туькIуьрна. Инсан кьейила сурун кьилик кутадай къванер яргъай гъиз, жемятдиз четин жез акурла,  ада бетондикай плитаяр туькIуьрдай регьят къайда жемятдиз чирна.

И секиндиз акъваз тежер инсандин къвалав агатун, са  бязи жегьилриз азаб аквадай. Вучиз? Вучиз лагьайтIа, Жабраил бубадин руьгьдиз ахьтин къуват авай хьи, адан къвалав агатай са касдивайни к1валах тавуна гьак1 акъваз жедачир, кIвалах авуниз мажбур жедай!

Амма гьикьван инсанди гьерекатар авуртIани, аллагьди кхьенвай вахт атайла, ам яваш жезва. Ингье чи Жабраил бубани са юкъуз кватна начагъ хьана. Кимелай хтай кьуьзуь касдин кьил элкъвена, ифин алатна. Къари, аялар теспача хьана, бубадиз мес кутуна, давление алцумна, дарманар гана. Са – кьве юкъуз вири хзанар бубадин кьилел элкъвез хьана. 

Пуд лагьай йикъан экуьнин кьиляй ахварай аватай къаридиз, къвалав гвай дивандал ксанвай къужа гьатнач. Белки муькуь кIвализ, я тахьайтIа агъуз эвичIна жеди, — фикирна къариди. Килигин садра зайиф хьанвай итим я, мад кьил элкъведа, алукьда, — лагьана, ада тадиз парталар алукIна итимдихъ къекъвез фена. Амма итим санайни жагъанач. РикIиз кич1е хьайи дишегьлиди, къвалав гвай кIвалера уьмуьрзавай вичин чIехи хва Закираз хабар гана. Закир тадиз ким галайвал фена, кимел алвай инсанривай хабарар кьуна. Амма кьуьзуь итим са кьас фу хьана, квахьна, санайни гьатнач. Вири хзан, къуни-къуншияр, Жабраил буба квахьна лугьуз теспача хьана.

Акваз – такваз вахт нисиниз мукьва жезвай. И арада, са гьинай ятIани, вилисебетдал алаз хтул Адем пайда хьана. Куьн дарих жемир, за буба исятда ахквада — лагьана ада, вичин вилисебет хуьруьн сурар галайвал гьална. Сурар лагьайтIа, хуьруькай са хейлин яргъа ава, дуьз рекьяй фейитIа зур километр кьван жеда. Адем сурариз мукьва хьайила, адаз мишерди кIарас атIузвай ван атана. Кьил хкажна килигайтIа, бубади гъилин мишердал тараз акьахна кьуру хилер атIузва. «Я буба, вун гьинава, вири хзанарни, къуни-къуншиярни вахъ къекъвез ама? Дири тахьанмаз, вуна ина вуч ийизвайди я?» — лагьана Адема. «Я чан бала, заз зи кьилел са югъ-йиф къвез кичIезвай. Зи рикIик квай са-кьве кIвалах амай, а кIвалахар кьилиз акъуд тавунмаз, а дуьнядиз физ кан хьанач. За а кIвалахар къе хъувуна: хуьруьн сурарал цанвай тарарин кьурай хилерни атIана, инал алай са кетилни туькIуьр хъувуна» — жаваб гана бубади.

Гьайиф хьи, вичи – вичин хивез жемятдин, элдин паталай жавабдарвал къачуз жедай ва а кIвалах кьиляй — кьилиз вафалудаказ тухузни  жедай  инсанрин кьадар дуьньяда тIимил я. Амма ихьтин инсанрин  руьгьдин цIелхемри чун гьейранарзава, чун хъсан крар авуниз гьевес гъизва. Гьавиляй, абурун уьмуьрдин мана — метлеб инсаният патал гзаф екеди я.

Ингье са йис кьван я, Жабраил буба чи арадай акъатна. Амма адан экуь хъамат чи рикIера ама,  са бегьем кьадар — кьисметдиз лап рикIивай талукьвал авай инсан тирди, гьисс ийиз тада. За и передачадиз яб акалайла, зи лезги халкь патал зи дамахдин кьадар генани гзаф хьана. Ада авур хъсан кIвалахрин гелер  хуьруьн  гьар са пIипIяй аквазва.

 

Ругьдин сувар

Гьуьрметлу и цIарар кIелзавай дустар! Квез «руьгьдин сувар» вуч ятIа ван хьайиди яни? Квез са касди кьванни ахьтин сувар пишкеш авурди яни? Ваъ? АкI ятIа яб акала. 

Куьне куь аялдиз, адан виридалайни рикI алай савкьват (игрушка, партал,…)  пишкеш авур  вахт рикIел гъваш. Адав ам гьикьван багьаз гваз жедай!  Аялди адахъ галаз къугъвадай ва гъил алтадиз хуьдай тегьер акурла, патахъай килигзавай чIехи инсанни гьейран хьана амукьдай! Бязи инсанри аял вахтунин рикI алай шейъер чIехи яшариз акъатайлани багьа савкьват хьиз хуьз алахъда, вучиз лагьайтIа, гьар гьи чIавуз хьайитIани а шеъера вил акьурла, адаз аял вахтунда хьайи шадвилин шартIар рикIел хкведа ва адан рикIe гьа аял вахтунда хьиз суварин межлисни жеда. За ахьтин пишкешдиз «руьгьдин сувар» лагьай тIвар гузва. 

Заз, ахьтин сувариз ухшар тир пишкеш, аялвилин яшарай акъатдайла кьисмет хьайиди я. ИкI, 1970-71- йисариз зун Чепер хуьруьн школадин 10 классдин ученик  тир. Хуьре гьеле телевизорри кIвалахзавачир. Вири кIвалера авайди радиояр тир. Чна Махачкъаладай гузвай лезги передачаярни концертар садрани рикIелай ракъурзавачир, вахт – вахтунда яб акалзавай. Ингье са передачади заз авур таъсир къени зи рикIелай алатзавач… 

Ам чи машгьур шаир Хуьруьг Тагьиран яратмишунриз бахшнавайди тир. Вич тухузвайдини чи ширин сес авай бажарагълу манидар, артист, шаир,… Айдунбег Камилов. Передача патал хкянавай музыка, манияр ва  чIалар акьван сад садав кьадайбур тир хьи, на лугьуда ибур гьар сад яна цIалцIамарнавай алмасдин къванцин са чин я! Якъин я, кьве бажарагълу инсандин къуватар сад садав кьадайвал агатайла, арадал къведайдини културадин акьалтай иер эсер я!

А передачадиз чара авунвай 50 декьикьада вилерикай тайин са девир, са уьмуьр хкатна. Ихьтин передачайри гьар са инсандив, гьар са лезгидив, вич тарихдин дерин къатарай къвезвай са бегьем кьадар — кьисметдиз лап рикIивай талукьвал авай инсан тирди, гьисс ийиз тада. За и передачадиз яб акалайла, зи лезги халкь патал зи дамахдин кьадар мадни гзаф хьана.

Эхь, гьа и передача зи руьгьдин сувариз элкъвена! Къенин юкъузни ам рикIел хтайла зи япара Айдунбег Камилован гуьзел сесинал лугьузвай «ЭкъечI назлу»  мани гьатзава, вилерикайни балкIандал эцигна дагъдин хуьруьн рекьерай тухузвай харадин либас алукIнавай цIийи свас, рикI гъаргъардал алай чам,  мехъера зуьрне – далдамдал  кьуьлзавай лезгияр — дагъвияр карагзава!

Квез аллагьди рягьметар гурай Тагьир буба ва Айдунбег стха! Куьне заз гайи пишкешдин къимет гзаф екеди я!

 

Вичи-вичелай хкведа

Хуьруьн итимрикай са бригада туькIуьрна, дагъдин рекье, къуьнши хуьр Ухулиз эквер тухванвай шалманар дигишзавай. Бригадирни хуьруьн электромонтер Зебитакай эцигнавай. Нубатдин гъвар хкудайла, Зебита ам кIур гецяна кIамуз авадарна. И кар акур гадайри Зебит айибна, гъвар гадарна лугьуз. «Адак кIан кумай шалман тир, ам хуьруьн колхозда кардихъ кутадай чка тахьана жеч» — лагьана бригадада авай гадайри. «Стхаяр, куьн дарих жемир»- лагьана Зебита, а гъвар пака хуьруьз вич-вичелай хкведа! «Ам гьикI жедай кIвалах ятIа яраб?» — лагьана гадаяр хиялри тухвана. 

Пакад юкъуз, нисинлай кьулухъ хьиз, хуьруьн итимар рагъ гуз кимел ацукьнавай. «Насир — лагьана Зебита виридаз ван къведайвал». Кимел алай итимар вири Насир галайвал элкъвена. Ихтилат мана авайди тирди къалурун патал, са тIимил кьван ара гана, Зебита рахун хъувуна: «Вуна гьукуматдин шалман вучиз чуьнуьхна?» «Вуч шалман? — лагьана Насира, — ам заз хабар авай кIвалах туш.» «Насир, за вахъ галаз зарафатарзавайди туш, вуна а Ухулрин рекье авай камай хканвай шалман гъана колхоздин идарадин вилик эхцига» — лагьана Зебита, вич дихъетдивди Насиран вилериз килигна. «Вуна акI тавуртIа, чун пакамахъ комиссия галаз куь кIвал галайвал атуниз мажбур жеда!» 

Пакамахъ хуьруьн советдин идарадин вилик кIватIнавай шалманрин кьадар садан артух хьана.